Beelden van Paaseiland over de duurzaamheid van een cultuur

Dit bijna meest afgelegen plekje op aarde werd door de boeken van Clive Ponting en Jared Diamond het symbool voor de vernietiging van de eigen leefomgeving door mensen. Jan Boersema nuanceert dat beeld.

Paaseiland is bekend door de kolossale beelden waarvan er enkele honderden met hun rug naar de oceaan stonden langs de kusten. Hoe die beelden daar waren gekomen was een raadsel voor de Nederlander Jacob Roggeveen die als eerste Europeaan in 1722 voet aan wal zette. Er woonden mensen op het kale eiland, maar die beschikten niet over middelen om de beelden te transporteren en overeind te zetten. Later werd duidelijk dat hun voorouders daarbij bomen gebruikten. De Paaslanders kwamen vanuit Oceanië rond het jaar 1000 met zeilkano’s, kippen, ratten en voedselgewassen op het eiland. Het gebied dat zij aantroffen leek geschikt als vestigingsplaats. Er waren bossen met grote bomen, er waren enorme broedkolonies van zeevogels en in de omringende wateren konden dolfijnen en vissen worden gevangen. Ook kon er landbouw worden bedreven, én waren er gesteenten voorhanden die bewerkt konden worden tot beelden en gesteenten voor werktuigen. Ze bleven, kozen niet voor een ongewisse terugtocht van enkele weken varen, en bleven tot 1722 verstoken van elk contact met andere mensen. Er ontstond een beeldencultuur verwant aan die bij andere culturen in Oceanië. Nergens echter, was die cultuur zo overweldigend. Het maken en transporteren van de beelden kostte heel veel arbeidsuren van een grote groep. Grote bomen waren onontbeerlijk. Rond 1550 verdwenen echter de laatste grote bomen op het eiland. Sindsdien konden geen beelden worden getransporteerd en ook geen kano’s meer worden gemaakt. Daarmee werd een mogelijke ontsnappingsroute afgesneden en verdween ook de dolfijn en een belangrijk deel van de vis van het Paaslandse menu. De zeevogels waren al eerder uitgeroeid. Het resterende voedselpakket kwam vooral uit de landbouw en van de kippen. Ook ratten werden als voedsel gebruikt. Volgens Ponting en Diamond moet het aantal inwoners van Paaseiland daarbij fors zijn gedaald. Volgens Boersema is dat onzin en is de populatie pas ingestort door slavenhandel en besmettelijke ziektes met dank aan de Europese kolonisten. Ponting en Diamond melden die neergang door invloeden van buiten ook, maar benadrukken dat de populatie al eerder, door de veranderingen op het eiland zelf, kleiner geworden is.

Het boek van Jan Boersema leest moeiteloos, is uiterst boeiend, vooral doordat er veelvuldig geput wordt uit oude scheepsjournaals, en vaak overtuigend door een overvloed aan wetenschappelijke bronnen. Ik kan het dan ook het warm aanbevelen. Heeft Boersema het ook bij het rechte eind? Zijn verhaal is in ieder geval evenwichtiger dan dat van Ponting uit 1991. Maar Boersema’s bewering dat het verdwijnen van de bossen op Paaseiland geen gevolgen had voor de bevolkingsomvang stoelt op twijfelachtige argumenten. Boersema redeneert dat de populatie eigenlijk nauwelijks groter had kunnen zijn dan die welke door de Europese ontdekkingsreizigers werd aangetroffen. Hij gaat daarbij uit van een kleine groep van kolonisten, een periode van ongeveer 600 jaar waarin de populatie kan groeien en een jaarlijkse bevolkingsgroei zoals die enkele eeuwen geleden wereldwijd was. Die bevolkingsgroei is gebaseerd op populaties die min of meer in evenwicht zijn met de hoeveelheid voedsel die voor hen beschikbaar is. Als bioloog had Boersema moeten weten dat populaties van planten, dieren, en ook mensen, die een rijk gebied koloniseren zonder belangrijke concurrenten, aanvankelijk heel sterk kunnen groeien. De Oceaniërs die Paaseiland ontdekten, troffen daar een rijk gedekte tafel aan. De populatieschattingen van Jared Diamond zijn vanuit dat perspectief zeker niet onrealistisch. Daarom wil ik ieder die Diamond’s verhaal nog niet gelezen heeft, ook die versie aanbevelen, hoewel ook daarin beweringen te vinden zijn die de toets van de kritiek niet helemaal kunnen doorstaan.