Taal als mensenwerk het onstaan van ABN

Met Taal als mensenwerk. Het ontstaan van het ABN heeft Van der Sijs een zeer omvangrijk werk geschreven dat tegelijk de geïnteresseerde leek, de vakgenoot en studenten kan bedienen. De titel prikkelt natuurlijk direct al diegenen die zich weleens afvragen waarom we eigenlijk de ene constructie goed vinden en de andere fout en wie er nu eigenlijk verantwoordelijk is voor al die normen en regels die we hebben.
De lezer die zich die vraag stelt kan zijn hart ophalen aan het lijvige hoofdstuk 8 dat een overzicht geeft van (normatieve) grammatica’s uit de Renaissance, waarna een beschrijving volgt van de vele hete hangijzers in de standaardtaal toen en nu. Het hoofdstuk sluit door zijn opzet goed aan bij de afsluiting van het voorwoord, waarmee Van der Sijs de taalpurist waarschuwt.

Een van de kernpunten van Van der Sijs’ 718 pagina’s tellende betoog is dat het Standaardnederlands is ontstaan door menselijk ingrijpen. Ze maakt inzichtelijk hoe de ‘moeilijke’ regels zijn bedacht en geen onderdeel uitmaken van het natuurlijk taalsysteem.

Een tekortkoming van het boek is het gebrek aan duidelijkheid over de verschillen tussen spreektaal en schrijftaal, tussen grammatica als passieve kennis en grammatica als opgeschreven regels, tussen spelling en taal. Deze onderwerpen, die echt grondig van elkaar verschillen, hadden misschien beter onderscheiden moeten worden. Dat was te rechtvaardigen, zeker omdat Van der Sijs in haar besluit aangeeft dat zij het af en toe schrijnend vond te moeten constateren dat een kleine culturele elite zich voor de vorming van een standaard niet baseerde op een gemene deler (p.614). Om duidelijk te maken dat die elite niet ingreep in het gesproken Nederlands dat het bezit is van de taalgemeenschap als geheel (met laag- en hoogopgeleide sprekers, een elite, een onderlaag en alles wat daar tussen zit en ieder die verder de taal spreekt), maar in een ideale vorm die geenszins gemeengoed was.

Door de omvang en de mate van detail waarmee Van der Sijs elk aspect van het ontstaan van het ABN belicht is haar boek uitermate compleet. Een sterk punt is dat de hoofdstukken waarin echt menselijk ingrijpen beschreven wordt, worden afgesloten met een beknopte beschrijving van de ontwikkelingen in de standaardtaal ná de Renaissance. De taal heeft niet stilgestaan, en dat mag gezegd zijn.

De nuancering van de zuidelijke invloed lijkt Vander Sijs’ belangrijkste doel te zijn geweest. Ze is er dan ook goed in geslaagd duidelijk te maken dat de communis opinio op dit gebied herzien moet worden. Het is niet nodig het boek van begin tot eind aandachtig te lezen om haar niet aflatende stroom aan argumenten tegen de heersende opvatting tot je te laten komen. Naar mijn mening presenteert Van der Sijs overtuigende argumenten en bewijzen die de zuidelijke invloed nuanceren (met name het eerste hoofdstuk vanaf p.39). Het is alleen op een gegeven moment wel genoeg. Bij het lezen van het boek bekruipt je soms de gedachte: “Nu weet ik het wel. Het was het beschaafde Hollands dat de bron was voor de standaardtaal. Een mix van dialecten in de randstedelijke melting pot, waar het Duits een grotere invloed had dan het zuidelijke Nederlands.” Indien de uitgever nog een nieuwe editie overweegt zou mijn advies zijn om aan de nuancering van de zuidelijke invloed één hoofdstuk te wijden en er verder het zwijgen toe te doen. In der Beschränkung zeigt sich der Meister. En dat geldt voor het hele boek.