De geschiedenis van de vooruitgang

De grote en kleine geschiedenis van de Vooruitgang bestaat uit korte stukjes. Die stukjes van soms 1 soms 3 tot 4 pagina’s gaan allemaal over natuurkunde, techniek, biologie, evolutie, geologie, uitvindingen etc. En dat van de natuurkundige singulariteit vn de Big Bang via het uitzwerven van de homo sapiens te midden van Neanderthalers en oer-apen, tot aan onze tijd. Soms loopt de vooruitgang in een val. Heel leuk wordt ook beschreven hoe zo’n vooruitgangval de boel al heel vroeg onder druk zette. Bijvoorbeeld toen de jager-verzamelaars de wilde dieren stand bedreigden, vonden de vrouwen gelukkig de landbouw uit. Bregman beschrijft dat alsof hij er zelf bij is geweest. Als het zo uitkomt worden te midden van alle tromgeroffel over nieuwe vondsten ook de gevaren van de vooruitgang beschreven.

Verderop in het boek de vraag: hoe rekenen we af met doemdenken? Grumpy intellectuelen als John Gray en Theodore Dalrymple (die van de onderklasse) produceren alleen maar angst en dat is een slechte raadgever. Dat kan beter. Bregman tovert ons een wereld waarin alles en zeker in Nederland beter is: rijk, gelukkig, geëmancipeerd, etc. Vergelijk het met vroeger, is zijn raad. Doe dat concreet; dat is beter dan van algemene vooruitgangswetten te reppen, zegt Bregman. Op zoek dus naar kandidaten voor echte vooruitgang. Als eerste de wetenschap, de bron bij uitstek van vooruitgang. Maar al gauw staat bij Bregman ‘cultuur’ in de beklaagdenbank want het is niet de natuur maar de cultuur die fout zit. Wat van de cultuur? Het zijn de memen die al in deel 1 op pag. 24 als deus ex machina werden opgevoerd. Gewoon aan onze memen werken, die modificeren i.p.v. de genen.

Vanaf nr. 10 in deel 4 wordt het boek een lofzang op materiële genoegens: meer welzijn, hogere levensverwachting, veilig voedsel en drinkwater, gezondheidszorg, afnemende gewelddadigheid en verloedering, meer empathie en ga zo maar door. 36 Vignetten lang positief denken wereldwijd met natuurlijk ook gepaste bedenkingen.

Deel 5 gaat tenslotte niet over geluk maar wat er achter zit: het leven zelf. Wat is er mis is met ons leven. Dat is een mooi stuk in het boek, 7 punten lang en iets om ter harte te nemen: egocentrisme, stress, tijdgebrek, hyperflexibiliteit, veeleisendheid, geheugenverlies en ongeloof in de vooruitgang.

Een paar zaken die ik jammer vind. Natuurlijk, het is geen wetenschappelijk werk maar een bibliografisch essay zou niet hebben misstaan. Even één voorbeeld: waar haalt de schrijver vandaan dat onze hersenen slinken? Voor tal van beweringen geeft de schrijver geen bewijs. Bijvoorbeeld, waar komt de bewering vandaan (p. 161) dat “wetenschap het middel werd van het humanisme”, terwijl in een scherpzinnig boek van Stephen Toulmin, “Cosmopolis, the hiddden agenda of modernity” met veel bewijsmateriaal het omgekeerde wordt beweerd?

De grootste tekortkoming is een raar soort selectiviteit. Waarom zoveel natuurkunde, biologie, techniek, evolutie, genetica en zo weinig vooruitgangsvignetten die gedragsverandering tussen bijv. mannen en vrouwen, jongeren en ouderen, mensen van hoge status en lage status, tussen volkeren van verschillende herkomst en tussen gelovigen onderling en tegenover ongelovigen tot voorwerp van historische vooruitgangsanalyse hebben. Op dat punt zijn er in de geschiedenis van de vooruitgang nieuwe patronen ontdekt of ontwikkeld op basis van hetzelfde vooruitgangsdenken dat in dit boek geschiedenis krijgt. Het wordt misschien het onderwerp van een volgend boek? Wie weet, want dit boek is zonder meer eenzijdig en daarin onverdedigbaar selectief.

Waarom aarzel ik dit vaak goed vertelde en erudiete boek over – het geloof in – de vooruitgang magnifiek te vinden? Net als de auteur beschouw ik mezelf als utopist en – hoewel gereserveerd – adept van de vooruitgang. Maar om twee redenen aarzel ik. Ten eerste strooit de verteller die de schrijver zegt te willen zijn roet in zijn eten door een overdosis aan eigen mening in de laatste hoofdstukken. Een verteller moet het sprookje van Roodkapje ook niet besluiten met te zeggen dat ze het zelf had uitgelokt. De rest van de – boeiende! – vertelling wordt dan onderworpen aan die mening. Ten tweede kleven aan de wijze waarop hij polemiek bedrijft om zijn geloof in de vooruitgang te verdedigen licht lugubere bezwaren. Zoals het uitglijden over een belastend tegenargument als de Shoah. Niet het toppunt van barbaarsheid is daaruit af te lezen volgens Bregman – we zijn er, zo stelt hij elders, de laatste eeuwen zelfs op vooruit gegaan als het om empathie en naastenliefde gaat – maar het rationalisme dat in vergelijking met andere genociden deze keer uitzonderlijk was. De barbaarsheid van de Holocaust is als je het mij vraagt gelegen in nu juist die extreem rationele afstandelijkheid van je medemens.

Maar ook Bregmans wegzetten van het verleden/de geschiedenis op alle mogelijke manieren heeft iets griezeligs. Zoals met adjectieven als: “oersaai”, “triviaal”, “diep ongelukkig”, “vol pijn en ellende”, voorouders die “dom” en “moreel gehandicapt” zijn, vies, “één enkele catastrofe”. (Was hij er zelf bij? Wie geeft zijn eigen cultuur nou in die termen weer?)

Hetzelfde geldt voor zaken als lokale eigenheid en een culturele canon. Terwijl het tegenargument tegen het vooruitgangsideaal dat het een steeds groter wordende vereenzaming en vervreemding met zich brengt weer niet de aandacht krijgt die het verdient. En, last not least, uitglijden in een pleitrede moge dan geëxcuseerd worden door jeugdig vuur en een gedegen feitenkennis, Bregmans ideaal gaat bedenkelijke trekken krijgen waar hij refereert aan het tweede van de tien geboden. Geen utopie-als-blauwdruk wil hij, zegt hij (wel zo slim na wat op dat gebied de revue is gepasseerd), maar een “iconoclastische utopie”.

Oudtestamentisch als het hele boek al georiënteerd is zou je er bijna overheen lezen. Ja, heel goed, zou je kunnen denken, niks vastleggen aan dat soort drogbeelden. Maar in combinatie met het integraal wegzetten van het verleden als iets negatiefs voegt het tweede gebod zich in een bedenkelijke traditie van verwoesting van zingevingsymbolen van goddelozen, ketters en wat dies meer zij. Verwoesting van verkeerde beelden, je zou er zomaar een goddelijk signaal in kunnen zien om de Enig Ware Utopie (zoals de door Bregman op p. 283 gesuggereerde “universele moraal”) te vestigen op aarde! Mag ik de schrijver wat temperen in zijn Mozaïsch enthousiasme door hem op het knappe boek Idolatry wijzen, door Moshe Halbertal en Avishai Margalit? Als er een excuus moet komen om de ‘fouten’ van andere culturen aan te wijzen dan weet het monotheïsme daar als geen ander raad mee. Bregman duikelt in de val waar hij elders in zijn boek voor waarschuwt. Vormgeven aan een utopie leent zich slecht voor onbesuisdheid. Denk er eerst nog maar wat over na!

Een interresante kijk op ons leven en hoe we er mee om gaan, van vroeger tot nu en vannuit verschillende invalshoeken bekeken. Zeker een aanrader.

Pluspunt van dit artikel: humoristisch geschreven

Die ene ster us onjuist. 5 sterren is het boek waard. Super hoed gedocumenteerd en onderbouwd boek. Een aanrader.