Brazilië zien zonder de oceaan over te steken De wandtapijten van Johan Maurits

Alhoewel de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië van korte duur is geweest - C.R. Boxer gaat er in zijn standaardwerk over Nederlands-Brazilië uit van de periode 1618-1648 - is de neerslag in de vorm van schilderijen, tekeningen, schetsen, kaarten en objecten nog steeds omvangrijk en van onschatbare waarde voor zowel de kunsten als de wetenschap. De gouverneur van Nederlands-Brazilië, Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679), had bij zijn aankomst aldaar een aantal kunstenaars en wetenschappers meegenomen, en zelf bracht hij een grote verzameling Brasiliana bijeen, die bij terugkeer werden ondergebracht in zijn stadspaleis in Den Haag, het tegenwoordige Mauritshuis. Helaas is van dit alles voor Nederland weinig bewaard gebleven, want in zijn zucht naar adellijke titels en functies gaf hij delen van deze collectie weg aan onder meer koning Lodewijk XIV van Frankrijk en de keurvorst van Brandenburg. Delen van die laatste gift zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen, en maar een klein deel daarvan is later weer opgedoken. De belangstelling voor de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië heeft recent weer nieuwe impulsen gekregen. Zo was er in 2016 een tentoonstelling van tekeningen in het Rijksmuseum te zien, die in het Noordhollands Archief waren opgedoken en die door Albert Eckhout vermoedelijk zijn vervaardigd. Vrijwel gelijktijdig met het hier te bespreken boek verscheen Het land van de suikermolen : Johan Maurits’ Brazilië van historicus Ernst van den Boogaart, die eerder al over dit onderwerp publiceerde. Het is des te opmerkelijker dat de auteur van het hier te bespreken boek, Michiel Roscam Abbing, eerder promoveerde op het werk van de schilder Samuel van Hoogstraten, en vooral publiceerde over Rembrandt. De kern van het betoog dat Roscam Abbing voert vormen de aantekeningen van een Harderwijker regent Ernst Brinck (1582-1649), waar tot op heden nog nauwelijks aandacht aan is besteed. Brinck bracht in 1647 een bezoek aan het atelier van de architect en schilder Jacob van Campen, gevestigd in het buiten Randenbroek bij Amersfoort. Daar ziet en beschrijft hij schilderingen met Braziliaanse onderwerpen, die het onderwerp vormen van dit boek. In het eerste deel wordt een (verloren gegane) reeks ontwerpen voor wandtapijten behandeld, zogenaamde kartons. Brinck noemt en beschrijft deze grote schilderingen op papier, die jaren later in een Delfts weefatelier twee keer uitgevoerd worden als reeks wandtapijten. Helaas zijn beide series weefsels verloren gegaan, maar de kartons zijn later aan de Franse koning Lodewijk XIV geschonken. De kartons zijn daar vervolgens bewerkt tot nieuwe ontwerpen, en die zijn talloze keren uitgevoerd én bewaard gebleven. Het tweede deel van het boek gaat over de serie van acht etnische portretten, die thans in Kopenhagen worden bewaard. Ook van deze reeks veronderstelt Roscam Abbing dat deze wellicht zijn geschilderd met de bedoeling er wandtapijten van te laten maken, wat echter nooit heeft plaatsgevonden. Verder suggereert hij dat er een reeks studies aan ten grondslag heeft gelegen, die verloren is gegaan. Ook hiervoor dienen de aantekeningen van Brinck wederom als bron. In deel drie worden de Braziliaanse landschappen, geschilderd door Frans Post behandeld. Roscam Abbing onderschrijft de al eerder getrokken conclusie dat deze schilderijen, ondanks de datering die suggereert dat ze geschilderd zijn in Brazilië zelf, pas later in Amersfoort zijn ontstaan. Een van de belangrijkste conclusies van het boek is dat mede aan de hand van Brincks aantekeningen geconcludeerd mag worden dat het atelier van Van Campen in Amersfoort een zeer belangrijke rol speelde in de uitwerking van de in Brazilië gemaakte schetsen tot kartons en schilderijen.