De ideale wereld van B.F. Skinner Lessen van een gedragspsycholoog voor nu en de toekomst

Met “ideale wereld” in de titel verwijzen de auteurs naar Skinners kritische visie op de moderne, grootschalige maatschappij en de noodzaak die te veranderen. In Beyond freedom and dignity (1971) bracht Skinner die visie het meest uitdrukkelijk naar buiten. In dat boek waarschuwde hij dat van de benodigde veranderingen niet veel terecht zou komen, als die zich zouden beperken tot het doen van een beroep op het verantwoordelijkheidsgevoel van machthebbers, politici, bedrijfsleiders, en consumenten. Dan wordt er op zijn best ernstig geknikt, maar verder niets.
Dat pessimisme van Skinner heeft veel te maken met zijn visie op de psychologie: gedrag is een interactie van mens en dier met hun fysieke en sociale omgeving, en de motivatie tot en vormgeving aan die interactie is sterk afhankelijk van die interactie. Voor een meer blijvende gedragsverandering dient dan ook meestal de omgeving veranderd te worden. Vandaar dat de titel van deze review de omkering van een afgezaagde tegelwijsheid is.

Nu, 50 jaar later, is inderdaad nog niet veel ten goede veranderd is. Dat was reden voor de auteurs om Skinners gedachtegoed over gedragsdeterminatie en zijn daaruit voortvloeiende aanbevelingen voor gedragsverandering opnieuw onder de aandacht te brengen. Maar ze hadden nog een tweede reden om dit boek te schrijven: Skinner is met het dominant worden van de cognitieve benadering in de psychologie, en zijn kritiek daarop, steeds meer in een bijrol terecht gekomen. Dat vinden de auteurs niet terecht: ze zijn overtuigd van de blijvende relevantie van Skinner visie op hoe omgevingscondities het menselijk gedrag bepalen.

De hernieuwde kennismaking met het gedachtegoed van Skinner, en tevens met de soort persoon die hij was, heeft in dit boek op een bijzondere manier vorm gekregen, namelijk in de vorm van een groot aantal citaten uit zowel zijn wetenschappelijk als overige werk. Samen maken die naar schatting zo’n 2/5 van de tekst uit. Dat alleen al maakte voor mij het boek de aanschaf waard, omdat je in vogelvlucht kunt kennismaken met het uitgebreide werk van Skinner, terwijl hij tevens als persoon meer voor je gaat leven. De eigen tekst van de auteurs draagt daar natuurlijk ook sterk aan bij.

De auteurs staan niet achter alle standpunten van Skinner, maar hebben zich niet geroepen gevoeld die in dit boek te kritiseren. Ik denk echter dat ze dat beter wel hadden kunnen doen, om daarmee aan te tonen wat er van Skinners gedachtegoed staande blijft en serieus genomen dient te worden, zonder alles wat hij schrijft voor zoete koek te slikken. Nu lopen ze de kans dat de lezer halverwege het boek ook dit maal afhaakt, zowel bij eerste als bij hernieuwde kennisname.

Voor een deel van de Nederlandstalige potentiële lezers kan het bezwaarlijk zijn dat de Engelstalige citaten onvertaald zijn gelaten, terwijl het voor de buitenlandse studenten in de sociale wetenschappen het een probleem kan zijn dat 3/5 van het boek in het Nederlands is geschreven. Wetenschappers kunnen het jammer vinden dat er geen begrippenindex in het boek is opgenomen. Voor beleidsmakers zal veel tekst ter uitleg en verdediging van Skinners visie op de gedragsdeterminatie al gauw overmatig zijn. Die zijn vermoedelijk met minder omhaal van woorden al te overtuigen van het standpunt dat met concrete en praktische maatregelen meer te bereiken is dan met louter woorden. Maar voor wie deze bezwaren niet gelden, kan ik het boek van harte aanbevelen. Als het had gekund, had ik het met 4,5 sterren gewaardeerd.

Het gedachtengoed van Skinner uitleggen in één boek is godsonmogelijk. Skinner is niet zomaar een psycholoog, maar een wetenschapper die wars is van opvattingen die andere psychologen erop nahouden.
Hoe leg je zelfcontrole uit zonder een 'zelf'? Hoe verklaar je gedrag zonder te verwijzen naar gedachten en gevoelens? Hoe kun je begrijpen dat gevolgen van gedrag in feite oorzaken zijn? Hoe kan het alomgevierde geloof in vrijheid leiden tot juist grotere onvrijheid? Dit alles vraagt om een totale omkering van de dagelijkse manier van denken, ons ingeprent tijdens de opvoeding. Dit gaat idd. om het 'binnenstebuiten' keren van de psychologie.
De auteurs zijn er prima in geslaagd deze omkering van denken te bevorderen. Zo strooien ze door hun verhaal heen uitbundig met teksten van Skinner zelf, ter verduidelijking of ter verdieping. Het is altijd al een punt van kritiek geweest in opleidingen dat er zelden originele teksten worden aangeboden maar slechts herkauwingen.
In Deel 1 van het boek ('Leven en Werk') maken we eerst kennis met Skinner zelf. Heel kort, in tegenstelling tot zijn autobiografie die 1082 bladzijden telt. Dan komt er een gedeelte over het behaviorisme, m.n. de unieke vorm van zijn filosofie, het 'radicale' behaviorisme. Radicaal in het afwijzen van tussenliggende mechanismen, cognitieve constructen, en mentalistische verklaringen.
Gedrag dat door zijn effect op de omgeving meer of minder waaarschijnlijk wordt, noemt Skinner 'operant gedrag'. De auteurs beschrijven de basis 'drie-termen contingentie', bestaande uit een stimulus vooraf, het gedrag zelf (de operant), en de reinforcer. Gedrag wordt echter niet 'uitgelokt' door de stimulus vooraf, maar 'in gang gezet' door de hele context eromheen, de 'reinforcement contingentie'.
De oorzaken van gedrag liggen, volgens Skinner, in iemands leergeschiedenis, waarin het samenspel van het organisme met de telkens veranderende omstandigheden de hoofdrol speelt. Het in kaart brengen van deze interacties in de vorm van "contingencies of reinforcement" (COR) is de moeilijke maar cruciale taak van de gedragswetenschap. Wie dit begrip (COR) onder de knie heeft, is een echte Skinneriaan, en heeft alle teksten van Skinner doorgeploegd.
Skinner gaat het complexe en verbale gedrag niet uit de weg. De auteurs behandelen o.a. probleemoplossen, abstract denken, op een idee komen, zich iets herinneren, zelfcontrole, en het 'autonome zelf', geen gemakkelijke onderwerpen.
Het tweede deel van het boek ('Een Ideale Wereld') gaat over het ontwerp van een maatschappij, over vrijheid en verantwoordelijkheid, over zelfcontrole, over onderwijs en psychotherapie, en over het redden van de wereld. Deze onderwerpen belichten de veelzijdigheid van zijn theorie en haar toepassingen; van circus tot corona, van Skinnerbox tot 'Walden Two'.
Over zijn bestseller 'Beyond Freedom and Dignity' werden 50 jaar geleden kritische vragen gesteld in het Amerikaanse Congres. Skinner werd al gauw gezien als het zwarte schaap van de psychologie. In dit verband betreuren de schrijvers dat er zo weinig kennis en verspreiding is van Skinners ideeën aan de Nederlandse universiteiten, in een tijd die schreeuwt om oplossingen op vele terreinen waar gedrag een cruciale rol speelt.
Ondanks het dringende beroep in coronatijd op de 'eigen verantwoordelijkheid', zien we dat dit onvoldoende werkt, zeker niet in een wereld van complotdenkers en overheidsschuwende burgers. Iedere inmenging wordt direct afgeserveerd als controle of manipulatie, ook al zijn er vele manieren van positieve controle mogelijk en noodzakelijk.
In een 'intermezzo' hebben de schrijvers het over kritieken op Skinner, maar dan vooral over de misverstanden die aan de basis liggen van deze kritieken, en deze komen vooral voort uit de onbekendheid met zijn werk. Daarom dit boek.
Ik dank Pier Prins en Arnold van Emmerik voor hun positieve bijdrage aan de beeldvorming over B.F. Skinner. Door Hubert De Mey.