Denken is verrukkelijk Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest

Margriet van der Heijden heeft een zeer leesbare en boeiende biografie geschreven.
Heel knap verweeft ze vele draden door het goed lopen verhaal: De persoonlijke geschiedenis van Paul Ehrenfest, de persoonlijke geschiedenis van Tatiana Afanassjewa, hun gezinsleven aan de Witte Rozenstraat in Leiden, de beroemde fysici waarmee zij zich omringen, die hij inspireert maar zelf ook opleidt, de wetenschappelijke ontdekkingen die deze fysici doen en de bijdrage die hij, maar ook zijn vrouw Tatiana daar aan toevoegen, de tijdgeest op allerlei plekken in de wereld en de omzwervingen die hij en Tatiana onafhankelijk van elkaar doen, Wenen, Leiden, Brussel, Kopenhagen, Moskou, St. Petersburg, Berlijn, Zurich, de New York, Ann Arbor, California,... Het geworstel van een wetenschapper om dat onderzoek waarvan je droomt te doen, maar door wetten die in de weg staan, praktische bezwaren, allerhande beslommeringen maar ook het eigen karakter komt het er niet zo van. Dat sloopt hem. Het geworstel van Tatiana om als vrouwelijke wetenschapper - in de geometrie en in de warmteleer - serieus genomen te worden en niet alleen maar "als Frau Ehrenfest". Ze jaagt als de kinderen groot zijn - begrijpelijk - haar eigen droom in de wetenschap na, in Rusland, waar na de revolutie de vrouw hoger aangeslagen wordt dan elders in de westerse wereld, zeker in het bekrompen Nederland. Maar het zit haar niet mee en uiteindelijk stort haar wereld in als de tweede wereldoorlog dreigend nadert. Paul trekt het alleen zijn dan allang niet meer en begint een affaire met een bewonderaarster, wat blijkbaar vaker voorkomt in zijn wereld en begrijpelijk in zo'n situatie. Maar heen en weer gesleurd door heimwee naar zijn Tatiana en zijn behoefte aan intimiteit gooit ie zich uiteindelijk rigoureus tussen de wal en het schip. Het geworstel om ook een doelpunt te scoren als wetenschapper is bekend, Dijksterhuis lezend begrijp je - tot je geruststelling - dat vele groten rusten op het moeizame en gedegen werk van anderen, zoals o.a. Einstein op Lorentz, maar ook - blijkt uit dit boek - op sparringpartners zoals Ehrenfest. Jammer dat hij dit niet zo kon zien. In Delft zou - in de huidige tijd - Ehrenfest de Leermeesterprijs gekregen hebben als excellent docent en inspirator. Wat mij persoonlijk een Aha! moment gaf was dat blijkbaar Ehrenfest betoogd heeft - in de context van ruimtelijke dimensies hoger dan drie - dat zonnestelsels en atomen volgens Bohr uitsluitend in 3 ruimtelijke dimensies stabiel kunnen zijn. Toch eens naar kijken. Maar ook dat hij met zijn Ehrenfest stelling het verband liet zien tussen kwantummechanica en klassiek mechanica door te betogen dat je bij de Schrödinger vergelijking het zwaartepunt (de verwachtingswaarde) van de ruimtelijke golf van een elektron het elektron als deeltje kan zien in de zin van Newtonse wetten. Ik wist niet dat dit inzicht van hem kwam. Dus ja, een heel boeiende - meer dimensionale - biografie. Met veel plezier gelezen. Heel knap.

In alle biografieën van de klinkende namen uit de 'tweede wetenschappelijke gouden eeuw' denk hierbij aan Lorentz, Zeeman, Van der Waals, Onnes komen we hun naam tegen, Paul & Tatiana Ehrenfest. En ook natuurlijk in de boeken over Einstein en Bohr, kun je niet om deze naam heen. Eerder heb ik ooit zijn verstripte levensverhaal 'Ehrenfest!' gekocht in het Boerhave-museum. En nu is er deze biografie van Paul Ehrenfest en zijn vrouw Tatiana Afanassjewa. De achternaam van de laatste, Afanassjewa, zou ik eerder niet kunnen oplepelen, maar dat is nu anders.

Margriet van der Heijden heeft een mooi invoelbaar boek geschreven over dit echtpaar dat zo een belangrijke rol in de natuurkunde in deze periode heeft gespeeld een groot deel daarvan speelt zich af in de Nederlandse stad Leiden. Wist ik dat Jan Tinbergen een student van Ehrenfest was? Nee. Wist ik iets over de achtergrond van Tatiana Afanassjewa? Nee. Het Nederland uit die tijd komt er bekaaid van af qua mentaliteit. De in Wenen geboren Paul en uit Moskou afkomstige Tatiana, misten het internationale karakter: "Tot we naar Holland kwamen waren we eraan gewend om, waar we ook waren een kring van mensen om ons te vinden waarmee we op elk moment konden praten over alle dingen aan de hemel en op de aarde," "Hier moesten we echter eerst een lang ritueel doorlopen van praten over het weer, de kinderen, of ze naar school gingen en dergelijke zaken". Bovendien werd Tatiana behoorlijk beknot in haar werk door de heersende moraal. Voor vrouwelijke wetenschappers was het overal wel lastig, maar in Nederland toch wel ietsje meer dan elders.

De rol van Ehrenfest bij het werk van grootheden als Einstein en Bohr wordt in dit boek ook goed verteld. Dat Einstein Leiden vaak aandeed was te danken aan de bewondering voor Lorentz, maar net zozeer door de grote vriendschap die Einstein had met de Ehrenfests.

De start wat moeizaam, de hoofdstukken Paul en Tania wisselen elkaar af totdat ze elkaar ontmoetten. Eigenlijk een mooie vondst, hoe dit anders zou moeten weet ik niet. Eenmaal op gang heb ik dit boek in een ruk uitgelezen. De inspiratie die ze waren voor grote groepen mensen, het idealisme, en het belang voor de fysica en didactiek worden dan helder uiteengezet. Het is kunstig hoe de schrijfster het verhaal doorspekt met mooie citaten uit de grote hoeveelheid correspondentie die bewaard is gebleven van dit echtpaar.

In een ruk uitgelezen! Prachtig!

Mijn eerste kennismaking met Paul Ehrenfest was in het boek De vrolijke verrijzenis van Arago van Tomas Lieske, dat 2 jaar geleden in de Drentse literatuurclubs gelezen werd. Hoewel niet de hoofdpersoon in dit enigszins surrealistische verhaal, begon ik te lezen over de in Wenen geboren theoretisch natuurkundige, die een eeuw geleden met zijn gezin o.a. in Leiden woonde en daar aan de universiteit verbonden was.
Begin dit jaar verscheen de dubbelbiografie over hem en zijn vrouw Tatiana Afanassjewa. Het boek leest als een trein, ook als je niet geschoold bent in wis- en natuurkunde. De levens van de twee hoofdpersonen en van hun vakgenoten, vrienden en familie zijn buitengewoon boeiend beschreven, alsmede de tijd waarin zij leefden en hoe ze te maken kregen met vooroordelen, discriminatie, wereldoorlog en revolutie. Hoe ze over de wereld reisden om andere grote denkers te ontmoeten en hun kennis met anderen te delen. Een zeer lezenswaardig boek, waarin je niet alleen kennismaakt met de denkwereld van Paul en Tania, maar ook leest hoe mensen als Einstein, Boltzmann, Lorentz, Ioffe, Herglotz, Bohr, De Sitter, Kamerlingh Onnes hun ideeën ontwikkelden en elkaar hielpen die ook begrijpelijk te maken. Het door Tania zelf ontworpen huis in Leiden werd een geliefde ontmoetingsplaats voor de hier genoemde en veel andere "knappe koppen", waaronder veel Nobelprijswinnaars. Petje af voor de schrijfster, zelf deeltjesfysicus, die moeilijke materie in een uiterst interessant en leesbaar boek heeft vormgegeven. Zeer de moeite waard!