Onschuldig vast

Iedere onschuldige in de gevangenis is er één teveel. Eén schuldige die niet gestraft wordt ook. Toch mag het nooit zo zijn dat gerede twijfel of een verdachte het echt gedaan heeft, toch tot een veroordeling kan leiden. Ons strafrecht kent de rechter toe 'dat hij datgene tot het bewijs bezigt wat hem uit het oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt' en 'terzijde te stellen wat hij voor het bewijs van geen waarde acht'. M.a.w. de rechter kiest uit alle bewijzen datgene wat hij nodig heeft om zijn overtuiging te onderbouwen. Dat is een begrijpelijke denkwijze. Tegelijkertijd mag de rechter voorbij gaan aan bewijzen die tegen zijn overtuiging ingaan. In dat geval acht hij deze bewijzen niet sterk genoeg. In de zaken die Ton Derksen beschrijft blijkt het vooral mis te gaan wanneer de rechter belangrijke aanwijzingen van het tegendeel van zijn overtuiging negeert of weg streept. In feite streept de rechter hier zijn twijfel weg, concludeer Ik naar het lezen van dit boek. Met name het in eerdere reviews beschreven voorbeeld van de strafzaak tegen Henk Haalboom vond ik sprekend. Volgens de rechter moet hij de man zijn die op de plaats delict is gezien, terwijl de getuige toch echt een andere man zag, die niet op Haalboom leek. Tevens moet hij volgens de rechter de beller zijn die naar het slachtoffer Pim Overzier belde voor een afspraak, terwijl het zeker is dat hij niet de beller was, maar een Marokkaanse man. Mijn vraag is derhalve hoe de rechter Henk Haalboom tot dader kan bestempelen als hij niet de beller was en niet de persoon die op de plaats delict werd gezien door de getuigen. In 'Het OM in de fout' werkt Ton Derksen de casus nader uit en hij stelt dat het maar de vraag is of Pim Overzier wel een onnatuurlijke dood tengevolge van verstikking is gestorven, aangezien er aanwijzingen bestaan van een acute hartdood en er geen verstikking werd vastgesteld. Dit soort casussen in Onschuldig Vast zijn uitstekende voorbeelden van twijfelachtige veroordelingen die rechters uitspreken. Bij twijfel niet veroordelen is mijn devies. Een heel nuttig en leerzaam boek.

Behalve het review van degene die het boek niet begrepen heeft, spreken de reviews voor zich. Derksen's cijfers zijn inderdaad ruim gesteld, maar de clou is duidelijk: er worden lichtzinnig zware veroordelingen uitgesproken waarbij het bewijs flinterdun is en geheel lijkt toegesneden om tot een veroordeling te kunnen komen. Zoals Derksen stelt begint een foute insteek al op het politiebureau. Laat ik een voorbeeld geven uit eigen praktijk. Ben je als burger door een getuige gezien in een stevig gesprek met het slachtoffer dat een uur later dood wordt gevonden en heb je ook nog DNA achtergelaten, dan is de kans levensgroot dat dit tot een veroordeling kan leiden. Zeker als je al eens een zakelijk geschil met het slachtoffer hebt gehad. Wanneer de verdachte dan ook nog eens onder druk van de aanhouding, de verhoren en de beschuldiging ontredderd raakt en ongelukkig gaat verklaren en zich daarmede meer verdacht maakt, dan is er een heel goede advocaat nodig om de zaak te redden. Ik heb meerdere keren meegemaakt dat de rechter in dergelijke zaken overtuigd raakt van iemands schuld en een zware gevangenis uitspreekt. Dat de verdachte door een andere getuige nog in een winkelstraat 60 km verderop werd waargenomen op het vastgestelde tijdstip van de moord en het DNA een gevolg was van een handdruk en een overhandigde brief, werd door de rechter terzijde gesteld. Dit paste niet bij zijn overtuiging. Als een rechter zo gemakkelijk veroordeelt dan is het niet vreemd dat rechercheurs al op het politiebureau de zaak in een bepaalde richting sturen. Ik beweer niet dat men dat met opzet doet. Het is een gevolg van het weinige en magere bewijs wat rechters nodig hebben om tot hun overtuiging komen. Let wel, het gaat meestal goed, maar als het maar in een paar procent fout gaat dan is een levenslang drama geschapen voor de onterecht veroordeelden. Derksen geeft een aantal uitstekende voorbeelden hoe fout het kan gaan. Een leerzaam boek voor rechercheurs, officieren van justitie, rechters èn politici.

Ik lees voornamelijk lof over dit pittige boek van Ton Derksen. Critici vallen met name over statistische cijfers en de gebruikte onderzoeksmethodiek. Derksen zou namelijk ook de (achteraf) onterechte aanhoudingen meegeteld hebben: verdachten die slechts korte tijd op het politiebureau of in het huis van bewaring verbleven en daarna werden vrij gelaten. Naar mijn mening is het volstrekt terecht dat Derksen deze onterecht opgesloten medeburgers in zijn statistisch materiaal meenam. De impact van een paar nachten of weken onterechte opsluiting in het politiebureau of hvb is enorm en de gevolgen daarvan achtervolgen deze mensen jaren of zelfs levenslang. In een commentaar in de NRC van 28 maart j.l. lees ik dat in 2015 maar liefst 17000 personen onterecht in hechtenis werden genomen. De overheid moest 28 miljoen uitkeren aan schadevergoeding. De cijfers van Derksen zijn derhalve alleszins representatief. De kernbetekenis van Onschuldig Vast is, dat Nederland onschuldig gestraften nauwelijks of geen kans biedt op eerherstel, ondanks dat vele onderzoekers in de diverse strafzaken vaststelden dat er grote fouten werden gemaakt in het onderzoek door de politie of in de beoordeling door de rechters. Dat mensen veroordeeld werden wegens moord zonder dat die moord werd gepleegd is ronduit een blamage voor de rechtspraak in ons land. De voorbeelden die Derksen beschrijft zijn zo evident een toonbeeld van een dwaling, dat er alle reden is om te concluderen dat ook onderzoekscommissies van justitie, zoals Ceas en Acas, niet adequaat functioneren om deze dwalingen te helpen corrigeren. Wat staat toch in de weg om fouten toe te geven en die te herstellen? Ton Derksen beschrijft op boeiende wijze hoe onze rechters onschuldige medeburgers voor vele jaren de gevangenis insturen en de mechanismen die daaraan ten grondslag liggen. Een uiterst leerzaam boek.

Hoeveel onderzoeken moeten er verricht worden en hoeveel boeken moeten er geschreven worden om het gesloten justitie-bolwerk open te breken? Onschuldig Vast is het zoveelste boek dat duidelijk maakt dat ons rechtssysteem het praktisch onmogelijk maakt dat onschuldig veroordeelden alsnog worden vrijgesproken. Klaas Wagenaar, Peter van Koppen en Ton Derksen hebben jarenlang hun nek uitgestoken om aan te tonen dat ons herzieningsrecht ernstig tekort schiet als na een veroordeling blijkt dat het vonnis niet deugdelijk was. Was het niet Wagenaar die als variant op een bijbelse uitspraak zei 'dat het gemakkelijker is dat een kameel gaat door het oog van een naald, dan dat een onschuldig veroordeelde alsnog wordt vrijgesproken in Nederland?' Deze uitspraak gaat nog steeds op, ondanks de instelling van een onderzoekscommissie als de ACAS. Ook al deugt het vonnis van geen kant en is de twijfel huizenhoog, nog steeds moet er onweerlegbaar tegenbewijs komen om een herziening van het vonnis te bewerkstelligen. Ik lees in de eerdere reviews kritiek op zijn statistisch onderzoek. De vraag is of die kritiek terecht is. De marges die Derksen neemt zijn erg ruim, waaruit blijkt dat hij zich bewust is geweest van allerlei onzekere factoren. Dat lijkt me wetenschappelijk bezien een juiste houding. Als ingeval van ernstige misdrijven 7 tot 15% van de veroordeelden onschuldig blijkt te zijn, is ook 7% een onthutsend getal. Op onderdelen valt altijd wel kritiek te geven, maar de essentie van dit boek is dat wij in ons land onschuldige mensen veroordelen zonder dat zij alsnog eerherstel kunnen krijgen wanneer blijkt dat er grondige fouten zijn gemaakt in de opsporing en/of in de behandeling ter terechtzitting. Het is moedig van Derksen dat hij doorgaat. Al is het met de moed der wanhoop.

De diverse reviews lezen als een goede samenvatting van dit boek. Ik heb er weinig aan toe te voegen. Als Nederlands burger voel ik schaamte dat wij als rechtsstaat niet of nauwelijks in staat zijn om klip en klare dwalingen te repareren. De veroordelingen van mensen als Ernst Louwes, Henk Haalboom en Olaf Hamers zijn daarvan sprekende voorbeelden. Net als in het vorige review vraag ik mij af wat er de oorzaak van is dat wij in Nederland niet in staat zijn om fouten adequaat te herstellen. Ik zou Ton Derksen willen adviseren om zíjn onderzoek neer te leggen bij de onderhandelaars voor een nieuw kabinet. Een goed boek, dat een heldere analyse bevat van de tekortkomingen in onze rechtsstaat.

Een boek dat discussie los maakt is meestal de moeite waard. De één schrijft een review vol lof onder indruk van de conclusies van het onderzoek; de ander zoekt de zwakke plekken en betwijfelt de kwaliteit van het statistisch onderzoek en de uitkomsten ervan. Vanuit wetenschappelijk oogpunt bekeken hoeft de werkwijze van Derksen geen probleem te zijn, mits de marges representatief zijn en de interpretatiemethodiek inzichtelijk wordt gemaakt. Het lijkt erop dat Derksen zich van de validiteit van het statistisch materiaal bewust is geweest. Het was welkom geweest als hij zijn statistisch onderzoek had laten falcifiseren door een onderzoeker als professor Grünwald. Desalniettemin is het onderzoek van Derksen juist sterk doordat hij naast en bij zijn statistisch onderzoek ook andere onderzoeksvormen betrok, zoals gesprekken met directeuren van penitentiaire inrichtingen - dossieronderzoeken - kritische publicaties van allerlei deskundigen - materiaal dat aangedragen wordt door advocaten, alsmede buitenlandse onderzoeksresultaten naast de Nederlandse plaatst en die vergelijkt. Al die onderzoeksaspecten samen maken de uitkomsten misschien niet volledig representatief, maar daarmee is de waarde van het boek niet minder. Zoals één van de reviewschrijvers stelde kan het niet waar zijn dat in Nederland praktisch foutloos recht wordt gesproken, daar waar in andere representatieve democratieën aanzienlijke aantallen onschuldige veroordeelden alsnog worden vrijgesproken. Nederland heeft daar een groot probleem en dat heeft Ton Derksen ondanks alle beperkingen, zoals het gebrek aan medewerking van het OM duidelijk gemaakt. Het is daarom een waardevol boek, waar vooral niet geringschattend over moet worden gedaan.

De boeken van Ton Derksen zijn lezenswaardig en soms - zoals in het geval van Lucia de Berk - niet zonder overtuigingskracht. De opsteller van de samenvatting bij dit boek stelt evenwel ten onrechte dat eerder werk van Ton aanleiding heeft gegeven tot herziening. In de casus Louwes en de casus Olaf H. zijn herzieningsverzoeken afgewezen. Voorts is de rol van de boeken van Ton in de verschillende kwesties beperkt, soms marginaal. Het is natuurlijk wel prachtig dat Ton na zijn carriere aan de universiteit een nuttige en prikkelende bijdrage aan de samenleving heeft weten te leveren.

Zijn we nog een rechtsstaat als 7 tot 15% van de veroordeelden wegens een zwaar misdrijf onschuldig blijkt te zijn? Dat mogen wij ons best afvragen na het onderzoek van professor Ton Derksen, die zijn cijfers zorgvuldig onderbouwde waarbij hij meerdere bronnen raadpleegde, zoals gevangenisdirecteuren die inschatten dat in 10% van de veroordelingen fouten zijn gemaakt. Met name zijn vaststelling dat uit zijn onderzoek is gebleken dat in de landen om ons heen vele malen meer gerechtelijke dwalingen worden hersteld, dan de schamele 5 gevallen in ons land gedurende de afgelopen 15 jaar, acht ik een sterk argument. Zouden onze rechters echt zoveel beter zijn dan bijvoorbeeld in Engeland, waar een onafhankelijke onderzoekscommisie sinds 1997 tot 2015 gemiddeld 22 onterechte veroordelingen per jaar recht weet te zetten? Omgerekend naar ons driemaal kleinere bevolkingsaantal zouden er in ons land per jaar 7 onschuldige burgers alsnog worden vrijgesproken als wij ook over zo'n onafhankelijke commissie hadden beschikt. Dan zouden er over de afgelopen 15 jaar maar liefst 105 onschuldige burgers alsnog zijn vrijgesproken. Dat is een schokkende constatering. Ton Derksen verwijst naar een Noors onderzoek waaruit blijkt dat rechters genoegen nemen met minder sterk bewijs naarmate het misdrijf zwaarder is. Daarmee zouden die rechters 'onbewust' hun waarschijnlijkheidsdrempel verlagen tot 83% en dus een foutenpercentage van 17% accepteren. Mogelijk, stelde Ton Derksen in de NRC, omdat de vrees voor het laten lopen van een dader uiteindelijk groter is dan de angst voor het opsluiten van de verkeerde. Dat zou betekenen dat rechters voor lief nemen dat de werkelijke dader ook buiten kan lopen. De vraag is of dit in Nederland heel anders zal zijn? Dat lijkt niet waarschijnlijk want Noorwegen en Nederland verschillen niet veel in rechtstatelijke zin. Een dergelijk onderzoek zou ook in ons land dienen plaats te vinden. Het zou onze rechtsstaat sterker maken, want een land waarin rechters ondanks gerede twijfel iemand toch veroordelen, raakt uiteindelijk het vertrouwen van haar burgers kwijt. ONSCHULDIG VAST is een 'must' voor iedereen die onze rechtsstaat een goed hart toedraagt.

Een verhelderend boek van Ton Derksen over falende rechtsspraak in Nederland. Ook al gaat het in het overgrote deel van de vonnissen goed, in minimaal 4 % wordt een onschuldig mens veroordeeld. Bij de gemiddeld 23000 veroordelingen per jaar spreken we over 920 onschuldige mensen. Derksen toont aan dat met name bij ernstige geweldsmisdrijven de kans aanzienlijk groter is dat iemand ten onrechte wordt veroordeeld. Die kans is dan 7 tot 15%. Het zijn getallen om van te schrikken. Dat betekent dat gemiddeld 10% van de wegens een ernstig misdrijf veroordeelden vele jaren ten onrechte in de gevangenis moesten verblijven. De in 'Onschuldig Vast' genoemde Lucia de Berk en Henk Haalboom verbleven respectievelijk meer dan 7 en 12 jaar in het gevang wegens moord. Lucia de Berk werd inmiddels vrijgesproken. Er bleek geen sprake te zijn van moord. Datzelfde lijkt het geval te zijn in de zaak van Henk Haalboom. Daar tonen nieuwe onderzoeken aan dat er geen sprake was van moord maar eveneens van een natuurlijk overlijden. Veroordeeld worden zonder dat er sprake was van een misdrijf. Hoe kunnen rechters zo falen? Dat maakt Ton Derksen op heldere wijze duidelijk in een goed leesbaar boek.

Erg goed geschreven. Vol informatie met een deugdelijke bronvermelding. Ondanks de vele informatie en feiten, is het een prettig boek om te lezen. Echt een aanrader!