Opgespoorde wonderen de fotosyntheses verzameld

Geschreven bij Opgespoorde wonderen

Het drieluik dat onder de titel “Opgespoorde wonderen” verzameld is, is het meeslepende slotakkoord van de aartsvader van de eigentijdse Nederlandse essayistiek. Daarna kwamen weliswaar nog een bundel stukken over dieren: “Medereizigers”, en de laatste anathema’s: “Restjes”. Maar dat zijn “samengeveegde” boeken –waarin overigens prima essays staan- terwijl het drieluik “fotosyntheses” echt opgezet, gebouwd, geconstrueerd is. Kousbroek heeft zich ook een behoorlijk aantal jaren gewijd aan het laten samensmelten van tekst en foto.
In de poezie bestaat er al een traditie van gedichten bij beeldende kunst c.q. fotoos (meestal incidenteel, het tijdschrift De Gids onder andere neemt regelmatig een fotogedicht op, maar de laatste jaren zijn ook, door Tentije en Zwagerman bijvoorbeeld, bundels gepubliceerd die uitsluitend dergelijke poezie bevat). Kousbroek maakt een variant: poetische beschouwingen in proza.
De kern er van is: kijken. Kijken en zien wat er eigenlijk niet te zien is (een variant op Nijhoff: “kijk maar, er staat niet wat er staat”). Goed kijken naar wat op de foto staat is niet genoeg: tot je door laten dringen wat je ziet is de kunst. Een kunst die niet ieder machtig is, naast goede ogen zijn een goed onderscheidingsvermogen en een rijke verbeelding nodig. Kousbroek verstaat deze kunst als geen ander. Elke foto is voor hem aanleiding voor een fijnzinnige beschouwing die eventueel ver kan afdrijven van wat op de foto te zien is.
De charme van deze beschouwingen is gelegen in de combinatie van een zekere hang naar het voorbije, maar met tegelijkertijd een scherp besef dat het nu vandaag is: het beschrijven van wat hij ziet levert weliswaar meer inzicht op in wat voorbij is, maar het roept vooral de onvoltooid tegenwoordige tijd op. Hij geeft zo de vergankelijkheid als het ware een toekomst. (Het dubieuze van veel nostalgie is daarentegen dat het wel een fijn gevoel geeft van het verleden, maar vervolgens geen opening biedt naar het heden, het gevaar van zwijmelen is dan groot.) Kousbroek is in zijn late werk, deze fotosyntheses, even bevrijdend als in zijn voorgaande werk, met name zijn anathema’s. (In dat oudere werk gaf hij overigens al regelmatig afbeeldingen een grote rol.)
Misschien moet ik de term “voorbije” in de voorgaande alinea vervangen door “ongrijpbare”. Het gaat Kousbroek om wat werkelijk van waarde is in het zichtbare, wat de ziel is. Vaak ligt die waarde in het verleden, maar lang niet altijd. Meestal heeft deze waarde met een zekere onschuld en zuiverheid te maken. Kousbroek leert ons kijken, leert ons zien, leert ons zuiverheid. Ook door een glasheldere zuivere, van bijbetekenissen vrije, taal. Na lezing van zijn fotosyntheses is de lezer spiritueler dan hij was.
Voor deze lezer misschien iets té zuiver. Ik mis de polemiek die de anathema’s zo spannend en bevrijdend maakte. Standpunten en doorzichten te benutten in de schermutselingen om de waarheid. Maar de milde wijsheid van “Opgespoorde wonderen” is ook prachtig.