Toverij & toveressen

Dankzij Ruud Borman heb ik nu al een veel beter beeld over onze rol in de heksenvervolging uit het verleden dan hiervoor. Hij telde 250 ter dood veroordeelde toveressen over 250 jaar. Kort schetst hij achtergronden en geeft hij inzage wat er gebeurde tussen de eerste beschuldigingen van ‘kwade toverij’ in de 14e eeuw en de 24 laatste toveres verbrandingen in de Peel en 3 in Roermond in 1622.

De documentatie is moeilijk te vinden en probeert de auteur o.a. te achterhalen uit geraadpleegde literatuur, musea en eigen archeologische kennis. Ruud Borman is archeoloog en historicus. De literatuurlijst achterin is omvangrijk en er zitten zelfs vier boeken tussen uit achtereenvolgens 1487, 1563, 1598 en 1739. De auteur en onderzoeker is volstrekt niet over een dag ijs gegaan, om dit boekwerkje te kunnen teruggeven aan de geïnteresseerde leek. Bovendien laat hij zien dat de toverij ook nog in de 21e eeuw bestaat in de vorm van Wicca. De toveressen, die mogelijk afstammen van de medicijnvrouwen en priesteressen vanaf de prehistorie, is geen bijgeloof als je de behoefte aan alternatieve genezers ook nu nog in deze tijd beschouwt (Ruud Borman formuleert dit anders, dat er altijd wel een behoefte geweest is aan de helende handigheid van kruidenvrouwtjes en waarzegsters).

Ik heb al eerder zijn tweede boek gelezen: ‘Witte wieven en elfen’. Dat maakte me enthousiast om dit debuut alsnog te gaan lezen. Als je de twee boeken met elkaar vergelijkt, vond ik ‘Witte wieven en elfen’ vele malen beter geschreven. Dit tweede en laatste boek werd de weergave van onderzoek gecombineerd met een road trip. Desalniettemin vind ik dit beknopte boekje een respectvol postuum eerbetoon aan al die toveressen in Nederland die gruwelijke wreedheden hebben moeten ondergaan en een mooie ontsluiering van een beschamend stuk zwart verleden. Prachtig daarom vond ik Ruud Borman’s opdracht begin van zijn boek:

“Opgedragen aan alle slachtoffers van heksenvervolgingen.”

“Jaren geleden ben ik Stonehenge geweest, waarmee mijn interesse in mysteries en raadselachtige plekken werd gewekt. Zo ben ik in aanraking gekomen met heksen”, zegt archeoloog en historicus Ruud Borman. In Toverij en toveressen laat hij zijn licht schijnen op de heksenwaan, die in de Late Middeleeuwen opkomt. Vrouwen, vaak geneesvrouwen, en een enkele man, die met medicinale kruiden of rituelen zieken behandelen, worden gemakkelijk het slachtoffer van achterdocht en verdachtmaking. Beschuldiging van hekserij blijkt slechts een kleine stap te zijn, niet zelden gevolgd door foltering met de brandstapel als eindstation. “Mannen zijn zelden het slachtoffer”, betoogt Ruud Borman. In ons land mag de heksenvervolging dan relatief mild en van korte duur zijn, voor ons is zij onmenselijk en onbegrijpelijk.

Angst en onzekerheid
Ruud Borman verzuimd niet terug te grijpen op de prehistorische wortels van hekserij – “zij kent een lange traditie en is nooit weggeweest. De geest van angst en onzekerheid, die als een deken over de veertiende eeuw hangt, met zijn Zwarte Dood en Kleine IJstijd, ingeluid door de heftige overstromingen van 1315-1317, met hongersnood als gevolg, heeft de heksenvervolging sterk beïnvloed.” De mensen kennen geen verklaring voor de rampspoed en de toveressen, die een teruggetrokken bestaan leiden, blijken een gemakkelijke zondebok – zij zouden een pact met de duivel zijn aangegaan, een halsmisdaad.

Heksenhamer
Aanvankelijk is de overheid terughoudend, maar het kerkelijke handboek ‘Heksenhamer’ van 1486 zet de autoriteiten tot actie aan. Utrecht en Maastricht bijten het spits af met de eerste doodvonissen, waarna de heksenvervolging zich concentreert in Drente, Achterhoek en Peel, afgelegen gebieden waar de verhalen over mensenoffers in de prehistorie voortleven – wel bieden de rechters in de beginperiode de aangeklaagde heksen een uitweg door hen te verbannen of te verwijzen naar de Heksenwaag in Oudewater. Ruud Borman geeft de historische lijn treffend weer, van de in hoog aanzien staande prehistorische toveres tot haar middeleeuwse verdoemde evenknie. De geestelijkheid, die z’n handen niet wil branden, ziet liever de brandstapel: het vlammende vuur zou reinigend werken en de heks voor het hellevuur sparen, luidt hun credo.

Vergeten en weinig fraai
Fantastisch Verleden is gul met illustratieve beelden, die Bormans boek verrijken. De schrijver stapt met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis en trekt af en toe een snelle conclusie, maar zijn taal is sympathiek en soepel en zijn boek een aanrader voor wie bijgepraat wil worden over een vergeten en weinig fraaie bladzijde uit onze geschiedenis, waaraan lang voorbijgegaan is.