Vrede of Vrijheid? dilemma's, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig

Christie Miedema heeft met Vrede of Vrijheid? een standaardwerk geschreven over het denken en handelen omtrent de crisis in Polen in de jaren tachtig, door politieke en maatschappelijke organisaties in Nederland en in West-Duitsland. Het optreden van de vrije vakbond Solidarność, het verbod en de harde repressie na de uitroeping van de staat van beleg door generaal Jaruzelski in december 1981 leidden in West-Europa tot de vraag, hoe solidair men met de oppositiebeweging moest of mocht zijn. Tegelijkertijd was dit ook de tijd van de plaatsing van de kruisraketten en de grote vredesdemonstraties.
Miedema bouwt haar verhaal zorgvuldig op: ze introduceert de tijd van de Koude Oorlog, het tijdperk van ontspanning en de relatieve verslechtering van de oost-westbetrekkingen in het begin van de jaren tachtig. De gebeurtenissen in Polen worden in de context geplaatst van (bijvoorbeeld) de ontspanningspolitiek en de Duits-Duitse betrekkingen. Omdat alles zo zorgvuldig wordt uitgelegd, verliest de lezer geen moment het overzicht.
In zes hoofdstukken daarna worden de verschillende organisaties in West-Europa behandeld: het IKV, de PvdA en de FNV voor Nederland, de Grüne, de SPD en de vakcentrale DGB voor West-Duitsland. Voor iemand die in de jaren tachtig zelf interesse had voor Polen of aan demonstraties heeft deelgenomen, is Miedema’s verhaal waarschijnlijk een feest der herkenning. De verschillende groepen en stromingen binnen de zes behandelde organisaties zijn af en toe nogal verwarrend; daarvoor is waarschijnlijk meer voorkennis nodig.
In de eerste hoofdstukken lijken het IKV en de Grüne als bevlogen, geëngageerde actievoerders erg sympathiek. Naderhand blijkt echter dat de vakcentrales FNV en DGB in de praktijk veel meer hebben gedaan. Maar ze deden dat op vakbondsniveau en zonder publieke aandacht, in nauw overleg met Poolse emigranten en de mensen van Solidarność zelf, om de Poolse vrije vakbond niet in diskrediet te brengen. Het is goed dat Miedema dit aankaart, om het scheve beeld van de betrokkenheid in die tijd te corrigeren.
Het verhaal speelt zich eigenlijk op drie niveaus af. Het eerste, wat feitelijk gebeurde in Polen, verdwijnt gedurende het lezen naar de achtergrond. Veel belangrijker is hoe de organisaties in Nederland en West-Duitsland de oppositiebeweging in Polen zagen en hoe ze probeerden om Solidarność in bekende patronen te plaatsen, vaak zonder gegronde kennis over de verhoudingen in Polen. Dus vragen of de vakbond ‘links’ of ‘rechts’ was, of de beweging een bedreiging vormde voor de politieke stabiliteit en bijvoorbeeld een Sovjet-Russische inval in Polen zou provoceren. Hier ontstond het dilemma dat men wel sympathie kon hebben voor de democratische eisen van Solidarność, maar tegelijkertijd tot 1989 was aangewezen op de communistische machthebbers, hun vredesbeweging en de officiële vakbonden in Oost-Europa. Bovendien stonden de linkse organisaties in het westen plotseling in één kamp met Reagan, Thatcher of de katholieke Kerk, als het om Polen ging.
Ontluisterend is de opstelling van de West-Europese organisaties vanuit een Pools perspectief. De activisten van Solidarność waren uiteraard verwonderd of zelfs geïrriteerd, dat hun partners in het westen zoveel kritiek hadden op het kapitalisme en zoveel goede elementen in het communisme zagen. Dat de West-Europese organisaties zich zo druk maakten over kruisraketten, ontspanning en vrede, terwijl de oppositie in Polen met heel andere zaken bezig was: vrijheid en mensenrechten. Wat dit misverstand voor de ontwikkeling in Polen betekende, wordt niet uitgewerkt, maar dat vakbonden, partijen en vredesorganisaties zo slecht luisterden naar wat de mensen van Solidarność zélf vroegen, werpt een schaduw op hun actieve betrokkenheid.
Voor diegenen die destijds actief waren is dit hoe dan ook een mooie terugblik; voor activisten van nu wellicht een wijze les voor de toekomst. Het boek is een aanrader voor iedereen met belangstelling voor de geschiedenis van Polen.