Bevoogding en bevinding - Hollandse Historische Reeks 12 Heren en kerkvolk in een Hollandse provinciestad, Woerden 1780-1930

Omstreeks 1780 stond Holland aan de vooravond van een revolutionaire episode die een einde maakte aan de oude Republiek en de regenten-oligarchie. Daarmee werd de weg geëffend voor de vorming van een door en door verlichte natie, waarin de spil werd gevormd door de Nederlandse Hervormde Kerk. Haar 'redelijke godsdienst' was bedoeld als een samenbindend cement van een 'deugdzame natie'. Van deze patriotse verwachting is echter weinig terechtgekomen. Anderhalve eeuw later was de algemeen christelijke eenheidsstaat veranderd in een verzuilde samenleving. De bevolking was verdeeld in aparte segmenten met eigen kerken, partijen en verenigingen, en de godsdienst verworden van een nationaal bindmiddel tot een bron van verdeeldheid.

In dit boek wordt beschreven hoe deze verandering zich heeft afgetekend in de geschiedenis van Woerden. Deze vestingstad in het Stichts-Hollandse grensgebied ontwikkelde zich omstreeks 1780 tot een van de belangrijkste centra van de Nederlandse patriottenbeweging. De verlichte elite die toen de touwtjes in handen kreeg, werd echter een halve eeuw later uit het stadsbestuur verdrongen door een opkomende elite van steen- en panfabrikanten, die tevens de macht uitoefende binnen de Hervormde Kerk. En tegen het einde van de negentiende eeuw veranderde de lokale elite opnieuw van samenstelling. Omstreeks 1930 werd de dienst uitgemaakt door middenstanders, boeren en kaaskopers. Zij vormden in alles het spiegelbeeld van de deftige patriotten anderhalve eeuw voor hen. Woerdens 'moderne' elite greep terug op de gereformeerde leer van de Nationale Synode van Dordrecht van 1618-1619.

Wat was de oorzaak van deze calvinistische herleving in een periode van maatschappelijke modernisering? Deze vraag vormt het hoofdthema van dit boek. Bij de beantwoording daarvan wordt aandacht besteed aan de achtergronden van de Afscheiding van 1834, de Doleantie van 1886 en de opkomst na de eeuwwisseling van de gereformeerde stromingen buiten de hervormde volkskerk. Wanneer en waarom ontstonden de diverse kerkgenootschappen en politieke partijen? Wie waren de oprichters, wat waren hun motieven en onderlinge relaties? Hoe reageerde de plaatselijke bevolking op de richtlijnen van predikanten en kerkraden? Ook deze vragen komen in dit boek aan de orde. Een schat aan gegevens is verwerkt in tabellen, genealogische kaarten, diagrammen en grafieken.

Met gebruikmaking van historisch-antropologische, sociologische en politicologische inzichten, worden vele facetten van het dagelijks leven in 'de lange negentiende eeuw' belicht en op vaak onverwachte wijze met elkaar in verband gebracht. De schrijver plaatst Woerdens samenleving in het kader van een traditionele modernisering. Woerden veranderde omstreeks 1880 van een eeuwenoud centrum van steen- en panfabricage, in een agrarische marktplaats. In dit tijdvak van 'de-industrialisatie' ontwikkelde deze 'kaasstad' zich tot een confessioneel bolwerk. Juist de herleving van oude religieuze .opvattingen heeft uiteindelijk geleid tot een modernisering van de plaatselijke samenleving!