Coef de weg van de waanzin

Coef greep me naar de strot. Wellicht ook als ik haar echt had ontmoet, overigens. Rein Hannik heeft een oprechte biografie geschreven, gespeend van elke vorm van sentiment. Ontroerend en onthutsend. Ik las het boek in 1 keer uit, geen woord wilde ik overslaan. Wat een práchtig boek. Ze greep me naar de strot en ik ging van haar leren houden. Een échte must-read.

Ik ben een paar dagen in de ban geweest van dit indrukwekkende boek over Reins complexe, explosieve moeder: Coef. Gevoel voor nuance en empathie van de schrijver, in combinatie met zijn gevoel voor humor en zijn als een trein lezende schrijfstijl, maken Coef een aangrijpend mooi boek. Een pageturner die me onder de huid kroop en afwisselend deed huiveren en ontroerde.

Een zoon die een boek schrijft over zijn moeder. Dat klinkt niet zo bijzonder, maar dat vond ik het in dit geval wel. De zoon heeft in zijn leven regelmatig afstand genomen van zijn ouders en zussen en toch besluit hij, na de dood van zijn moeder, haar aantekeningen, tekeningen en cassettebandjes door te ploegen en haar verhaal te schrijven. In het begin en aan het eind van het boek merk je vooral hoe moeilijk het voor hem was, om met zo’n moeder te leven. Daarom vind ik het erg mooi dat het hele verhaal daar tussen toch zoveel warmte en toch ook een waardering c.q. begrip voor zijn moeder uitstraalt, met name als de auteur zelf ouder wordt. Bloed kruipt waar het niet gaan kan? Schrijnend vond ik dat Coef steeds weer dacht dat ‘vanaf nu alles beter zou worden.’ Helaas bleek dat telkens niet het geval.
Waarschijnlijk (mede) door alle filmrecensies die hij heeft geschreven, hanteert Hannik een vlotte pen en is het verhaal zeker niet verstoken van humor. Zwartgallige humor, maar toch.
Jammer, dat ik over een aantal (minder dan tien) in mijn ogen redactionele missers struikelde. Een kniesoor (of redacteur in opleiding) die daar op let; de teksten eromheen zijn daar te mooi en te aangrijpend voor. Ik vind het boek een enorme aanrader. Misschien ben ik mede enthousiast omdat het boek gesitueerd is in een tijdsbeeld dat ik (als bijna leeftijdgenoot) herken. Maar vooral vind ik het, gegeven de omstandigheden, knap dat het geen klaagzang is geworden van een verongelijkte zoon over zijn waanzinnige moeder. Kortom: Maak tijd en maak kennis met Coef!

Op bladzijde één worden er onmiddellijk twee dingen duidelijk met betrekking tot dit drieluik van Rein Hannik:
1. Dit boek wil je meteen, zo snel mogelijk, in één ruk en als het moet in één adem uitlezen.
2. Dit boek wil je zo langzaam mogelijk lezen zodat elke letter, elk woord, elke zin en zelfs de ruimte tussen de regels zo goed mogelijk tot hun recht komen.

Heftig portionerend dus lees ik mij een weg door de waanzin van Coef. De waanzin van leven met Coef. De waanzin van Coefs weg.

De toon waarmee Hannik deze weg bewandelt is hier en daar lichtvoetig, soms zelfs ironisch te noemen. Echter hoed u, lezer! Het ravijn schuilt in een klein hoekje. Een onoverbrugbare diepte ten spijt slaat Rein pijlers waarmee je je -soms tegen wil en dank- identificeert en waardoor toch een brug kan ontstaan tussen de lezer en het onvoorstelbare: andermans psyche.

Ogenschijnlijk onschuldig maken Hanniks woorden in het eerste deel sluipvoetenderwijs een unheimisch gevoel in je wakker. En juist op het moment dat dit gevoel tot bedaren is gebracht in deel twee, als Coefs levensgeschiedenis een eind onderweg is, en je je op een veilige afstand waant, komen daar de foto’s. Het fotokatern drukt je met de neus terug op de feiten: Coef was vlees en bloed! Rein is vlees en bloed! Daarna volgt de schrijnende maar daardoor ook macaber interessante inkijk in de keuken van een even omstreden therapie als therapeut en de weerslag van dat alles op de psyche van Coef.

Onthutst, ontroerd en overweldigd laat Coef me achter.

Hanniks debuut vormt mijns inziens een waardevolle bijdrage aan de literatuur over zowel Nederlandse, Nederlands-Indische, als psycho-sociale geschiedenis.

Gelezen: Coef, de weg van de waanzin, door Rein Hannik. Rein schrijft namelijk ook nog over zijn eigen moeder, en dus over zichzelf. Bij de dood van zijn problematische (understatement) moeder erft hij veertig dozen met materiaal uit haar leven, door haar zorgvuldig opgespaard en bewaard, dagboeken, brieven, foto's, door haar gemaakte kunst, niet alles in goede staat door de psychische toestand waarin ze verkeerde.
Normaal gesproken zou ik niet snel zo'n boek lezen, maar nu ik het deed heb ik er geen spijt van. Het eerste deel, de jeugd van de schrijver met en zonder zijn moeder, vind ik het wrangst. Door de "Rein-humor" (sarcasme, met zelfspot en extravagant taalgebruik), afstandelijkheid, directheid, rauwheid, komt het leed alleen maar harder aan bij de lezer. Maar ook schoot ik af en toe onwillekeurig in de lach. Zo'n lach waarbij je je gelijk daarna schaamt dat je om zoiets hebt gelachen..
In het tweede deel van het boek beschrijft hij het leven van Coef zelf, en dat is een bewogen leven, als kind in het Jappenkamp gezeten, haar vader was toen al gesneuveld, haar repatriëring, haar ongelukkige eerste liefde, haar aanvankelijk gelukkige huwelijk, de voortekenen van haar psychoses, nouja, ik vertel niet verder.
De epiloog vond ik misschien wel het mooiste stuk van het boek.

In duizelingwekkende vaart neem Hannik je mee op de achtbaan van het gezin waarin hij opgroeide. Tegelijkertijd de nuchtere en begripvolle biografie van de vrouw die zijn moeder had moeten zijn, maar verdronk in haar waanzin. Een ontluisterende schets van de psychiatrie van de afgelopen decennia vormt de afronding. Je kunt het boek lezen als een roman, als de historie van de Jappenkampen en als indringende vakliteratuur voor hen die werkzaam zijn in de psychiatrie.

Waar ik boeken zelden uitlees, heb ik Coef in 1 ruk uitgelezen. Wat een pageturner. Voor een psychiatrisch patient als ik is het boek confronterend, maar vooral mateloos interessant. Prachtig hoe het leven van de hoofdpersoon zich ontvouwt, knap geschreven vind ik, met ook de nodige humor. Hoe moeilijk het leven van Coef ook is geweest (en dat van degenen om haar heen), en hoeveel weerzin ze ook opwekt, ik had toch veel begrip voor haar, en dat vind ik tegelijk het mooie van dit boek: het belicht verschillende kanten van de hoofdpersonen. Ik vind het belangrijk dat dit boek geschreven is, vanuit het oogpunt van het gezinslid, maar ook omdat er niet heel veel goeie boeken met psychiatrische patienten (in de hoofdrol) bestaan, is mijn ervaring.

Bij de proloog duwt Hannik je meteen al het diepe in. Met zijn directe taalgebruik schetst hij genadeloos zijn stervende moeder en haar omgeving. Beide even huiveringwekkend en dan heb je het hele boek nog voor de boeg. Knap vind ik hoe Hannik uit de enorme hoeveelheid materiaal dat zijn moeder hem postuum aanleverde, dit boek heeft kunnen samenstellen. Hij hanteert in krachtige stijl verschillende perspectieven om haar turbulente karakter en dito leven weer te geven. Daarbij ervaar je als lezer zowel de afkeer als de liefde die hij voor zijn moeder voelt. Mocht mijn aandacht iets teruggelopen zijn tijdens het lezen van deel 3, dan was die bij de epiloog weer springlevend. De epiloog ontroerde me zeer. Misschien doordat in dat deel Hanniks onverwoestbare liefde en trots voor zijn moeder duidelijk werd en daarmee de vrij afstandelijke (journalistiek aandoende) toon veranderde in een meer persoonlijke en emotionele. Een aanrader.

Iedereen die ouders/grootouders in Jappenkampen heeft gehad zou dit boek moeten lezen. Op indringende en persoonlijke wijze schrijft de auteur over het leven met zijn getraumatiseerde moeder. Hij doet dat zonder enige emotie (soms zelfs met humor) maar tussen de regels door en in de beschrijving van de gebeurtenissen wordt pijnlijk duidelijk wat haar trauma (in combinatie met haar toch al temperamentvolle persoonlijkheid) heeft betekend voor zijn jeugd, adolescentie en eigenlijk zijn hele leven (en dat van zijn zussen en vader). Verder geeft het boek een confronterende inkijk in het leven in het Jappenkamp en in de psychiatrische 'zorg' in de jaren zeventig, inclusief een mooi fotokatern.
Het boek is met vaart geschreven en zwaait de lezer uit met een welgemikte klap: Coef gaat dood en laat de schrijver achter met veertig naar pis, poep en tabak stinkende verhuisdozen met dito inhoud, waar hij zich dapper volledig doorheen werkt om dit geweldige debuut te schrijven. Dat alleen al verdient respect.

Iedereen die wel eens naar het geruis tussen zijn oren luistert en toekijkt hoe zijn brein daar een mistige soep van brouwt met haastig op elkaar gestapelde logische constructies weet dat de grens tussen een bruikbare onderhoudende geest en een slopende bijtende of zinloos zwevende geest erg vaag is. Ik kwam net een politiek statement tegen : “I don’t believe in nihilism anymore” van iemand die zo geschokt was door politieke ontwikkelingen dat hij zichzelf moest herijken. De schijnbare tegenstrijdigheid in de uitspraak geeft de grens aardig aan. Een mens die een stukje onbruikbaar of onlogisch denken na het waarschijnlijk stoer en lang gekoesterd te hebben beschouwt en van zich af gooit. Het vorige zelf als vergissing. Voor de meesten een onbereikbaar doel, hoe vaak we het ook proberen.

Ik ben wat aan het bekomen van het boek Coef van Rein Hannik. Ik kan het hier uit elkaar gaan zitten plukken maar dat is onnuttig en het boek onwaardig omdat ik het te mooi en persoonlijk vind. De uitgever IJZER geeft een samenvatting op haar site. Ik kan wel zeggen wat het met me doet. Daarvoor moet ik een tip van de sluier oplichten. Het boek handelt over zijn moeder’s leven die opgroeit met een kampverleden in Indonesië en langzaam ‘gek wordt’ en een paar keer haar leven probeert te beëindigen. In de handen van een behandelaar als prof. Bastiaanse lijkt het niet veel beter te worden. En het gaat over Rein’s relatie met haar. De vrouw dwingt bewondering af door haar mooie teken- en schilderwerk en haar onophoudelijke zelfregistratie. Wat ze tegenwoordig een selfie noemen is een zielige stuiptrekking vergeleken met de Paramount film die uit de momentopnames van Coef ‘s leven kan worden opgebouwd. Ze tekent en schrijft alles op dat ze meemaakt en vanuit die ook voor hem verrassende erfenis komt Rein Hannik tot dit fascinerende werk. De kracht van de schrijver schuilt in het feit dat hij het aan heeft gedurfd het te aan te pakken en het er heelhuids vanaf brengt. Dat het ook nog een krachtig boek oplevert met veel humor is de beloning van die durf en dat doorzettingsvermogen. Ik moet er niet aan denken mijn moeder van zo dichtbij te ervaren. Dat dit geheel mijn gebrek is mag duidelijk zijn. Mijn leven bestaat voor een groot deel uit weglaten, en ik vermoed dat ons brein daar de grote bestuurder in is. Wat je niet kunt gebruiken op een bepaalt moment laat hij grofweg niet zien. Ik zeg grofweg omdat ik vaak merk dat mijn brein daar niet erg precies in is. Flarden van onbruikbare externe prikkels en de spoken of schijnbaar verlichte momenten die dat met zich meebrengt verstoren mijn soezende bestaan. Van die inherente functie maak ik in het dagelijks leven dankbaar en bewust gebruik door me af te schermen van dat wat me kan blokkeren nog iets productiefs of leuks te doen.

Rein’s moeder lijkt daarentegen alles genadeloos te registreren. Alsof de volumeknop van het leven voortdurend op tien staat. Of ze nou verlieft is, boos of werkt aan haar carriére. Het soort leven waarvoor tegenwoordig meedogenloos reclame wordt gemaakt door succescoaches. Ze maakt de indruk van een vrijgevochten vrouw die naast de hele wereld ook zichzelf als onderdrukker aantreft. Dat is tegelijkertijd wat ze produceert en ongefilterd doorgeeft aan haar omgeving die zich niet kan afschermen en daardoor in haar bijzijn in hetzelfde universum belandt. Voor een kind is zelfbescherming dan een ondoenlijke taak. Iets ‘extreems’ integreren in je bestaan om later te ontdekken waarom het onleefbaar of in ieder geval zeer onwenselijk was is een belasting die sporen nalaat. Dat is iets dat voor heel veel mensen herkenbaar is denk ik. Het boek vraagt om een breed publiek. Het verhaal is ook van belang voor iedereen die iets met geestelijke zorg te maken heeft. Verder is het voor ieder die iets met het oude Indië heeft een aanrader. Door die brede herkenbaarheid én pure eigenheid is dit een bijzonder boek dat in alle Top Tien’s zou moeten staan. Oh ja, het leest als een trein.