Dansende beren Heimwee naar het communisme

Bulgaarse zigeuners trokken in de communistische tijd rond met dansende beren als act. In het journalistieke reisverslag Dansende beren vertelt Witold Szablowski hoe deze beren hun vrijheid kregen, maar ook hoe zij een metafoor zijn voor hun bazen.

De auteur zelf is geboren in Polen ten tijde van de Sovjet-Unie. Hij heeft meegemaakt hoe in 1989 voor het eerst sinds de Russische overheersing vrije verkiezingen gehouden werden en democratie zijn intrede deed. Omdat de Polen algehele staatsbemoeienis waren gewend, moesten ze leren voor zichzelf te zorgen. Nadat Szablowski met een Bulgaarse journalist in contact was gekomen, kwam hij erachter dat landen als Bulgarije, Albanië, Estland, Oekraïne en Servië met dezelfde problematiek worstelen. Aan de hand van de Bulgaarse dansberen lees je hoe deze landen hun democratische vrijheid kregen. Vooral wordt duidelijk waarom de inwoners heimwee naar het communisme hebben.

Szablowski ziet de volkeren als ongewilde proefkonijnen in een sociaal “onderzoekslaboratorium voor de vrijheid”. Aan de ene kant kunnen ze vrij hun volksvertegenwoordigers kiezen en zijn er meer reismogelijkheden. De keerzijde is dat door de intrede van het kapitalisme op de kolchozen (staatsboerderijen) niet genoeg werk meer is. De inwoners van voormalige communistische landen moeten plotseling op een andere manier aan geld en eten komen. Bulgaarse mannen gaan, in een lange traditie, massaal op een gewelddadige manier beren temmen om toeristen te vermaken. Een van de kunstjes is dat de beren slechte communistenleiders nadoen.

Het voorgaande lees je in een verhaal over een berentemmer die zijn berin kwijtraakt door toedoen van stichting Vier Voeters. Deze organisatie krijgt een stem in de rest van het boek. Er wordt verteld over het wel en wee van de dansberen die worden gered en vooral over het aanleren van vrijheid. Tussen de regels door lees je op deze manier over de huidige leefomstandigheden van de berentemmers.

Het boek bestaat uit twee delen: de eerste helft zijn verhalen rondom Bulgaarse beren en bazen. Het tweede deel is geschreven aan de hand van quotes uit het eerste deel en geven de verhalen van gewone mensen uit communistische landen weer. Lady Peron bijvoorbeeld, een Poolse zwerfster die in de Londense stations leeft. Ze is er niet ontevreden mee, want “ze heeft meer van de wereld gezien dan ooit”. In een ander verhaal smokkelt een jongen auto’s aan de Oekraïense grens – gelieerd aan het hoofdstuk “Onderhandelen” over de berenredders.
Op het eerste gezicht lijkt tussen de twee delen geen samenhang te bestaan, vanwege het contrast tussen Bulgarije en de rest van de wereld. Wie echter goed de citaten leest, ziet dat alles als een geheel in elkaar steekt. Zo heeft de auteur de dansberen als metafoor voor de mens neergezet. Een knap staaltje werk, want je hebt het pas door als je uit beide delen verhalen hebt gelezen.
Dit boek met vele verhalen is uiteraard geen lichte kost, maar omdat Szablowski over een vlotte pen beschikt, heb ik het aandachtig en graag gelezen. Door de diverse verhalen van mensen over de hele wereld, krijg je als lezer wellicht andere inzichten over de voormalige Sovjetburgers.

Ik had hoge verwachtingen van dit boek. Ik heb zelf een tijdlang in Bulgarije gewoond en het Berenpark in Belitsa ook bezocht. Dus toen ik in een recensie las dat de schrijver dit park en de beren die daar wonen als metafoor gebruikt om bepaalde tendensen in post-communistische samenlevingen te beschrijven was ik erg benieuwd.

Het eerste deel van het boek, de eerste akte, gaat volledig over de Bulgaarse dansberen, hun voormalige eigenaren en de werknemers van het park die deze beren helpen om met hun nieuw verworven vrijheden om te leren gaan. Hier is het boek erg sterk. Ook zijn vergelijking tussen de manier waarop de beren moeite hebben met hun vrijheid en de manier waarop mensen die onder het communisme opgroeiden dat na 1989 hadden is fantasierijk.

Daarna volgen er echter verschillende reportages (in onder meer Cuba, Engeland, Servië en Georgië) die weinig diepgaand of geïnspireerd zijn. En naar mijn idee ook nauwelijks tot geen samenhang vertonen met het eerste deel van het boek. De schrijver suggereert die samenhang echter wel, door elk van deze hoofdstukken in te leiden met een motto uit het eerste deel van het boek.

Als afzonderlijke artikelen werken de verhalen uit het tweede van het boek misschien best wel maar gebundeld in boekvorm merk je toch dat het gemiddelde niveau van deze reportages maar matig is en daarnaast ook afbreuk doet aan het eerste deel van het boek.

Een boeiend gegeven; beren die in gevangenschap werden gehouden en hele gezinnen onderhielden. Maar de prijs was dat ze lange dagen maakten en gedwongen werden hun kunstjes keer op keer te vertonen. Naast dit onnatuurlijke gedrag werden ze vaak ook slecht gevoed, met koek en snoep bijvoorbeeld. Sommige beren kregen regelmatig alcoholische drankjes om ze koest te houden. Maar zoals zo veel dieren die het inkomen van hun baas moeten garanderen, werden deze 'werkbeesten' toch redelijk goed behandeld. In landen als bijvoorbeeld Roemenië waren de dansende beren een gewoon verschijnsel op straat. Toen moesten onder druk van dierenbeschermers de beren opeens vrijgelaten worden. Maar in de natuur zouden ze nooit overleven. Dus leven ze nu in een park. Maar het is wennen om van een strak regiem opeens in vrijheid te kunnen leven. De beren worden in het park bijvoorbeeld niet direct gevoed, maar worden gestimuleerd om op zoek te gaan (in bomen, onder graspollen bijvoorbeeld) naar hun voedsel. Dat valt niet mee als je kostje steeds op dezelfde manier en tijdstip jou wordt toegeworpen. De schrijver levert in het begin wat suggesties om de vergelijking te maken met het huidige leven in de voormalig communistische landen achter het 'IJzeren Gordijn'. Ook daar moeten de burgers veel meer hun kostje zelf bij elkaar scharrelen. Ze hebben politieke en persoonlijke vrijheid terug gekregen, maar in een vrije wereld moet je zelf de mouwen opstropen en initiatief tonen. In het tweede deel van het boek behandelt de schrijver met een aantal portretten deze stelling veel meer expliciet. Dat is soms teveel van het goede en de relatie met de beren die aan vrijheid moesten wennen is soms wat vergezocht. Daarom vond ik de eerste helft van het boek meer fascinerend en heb ik vaker teruggedacht aan de malle beren die - als ze een mensenstem hoorden - om te bedelen weer op hun achterpoten gingen staan. Zelfs al hadden ze dat al jaren niet meer hoeven doen en werd het niet beloond. De vergelijking met mensen die in een zeer strakke structuur zijn opgevoed, waar eigen initiatief niet op prijs wordt gesteld en opvoeden een kwestie van 'belonen en straffen' is, dringt zich vaak in mij op. Daarom zeker een aanrader dit boek.