De avond is ongemak DWDD boek van de maand - februari 2018

Ik lees bijna altijd een boek uit, maar dit keer lukte het echt niet. Het leest vermoeiend, steeds te veel woorden en zijpaadjes. Ik werd er onrustig van. Zij heeft absoluut talent, maar ik zou zeggen "less is more".

De avond is ongemak is een bijzonder prozadebuut van een jonge schrijver. Ik zeg bewust schrijver, omdat Marieke Lucas Rijneveld zichzelf niet voor niets zo noemt. Het boek doet qua thematiek sterk denken aan Het smelt van Lize Spit. Maar het is veel minder geconstrueerd en daardoor authentieker. Niet dat dit boek geen plot heeft, maar het verhaal wordt soepel en vrijwel chronologisch verteld. Juist daarom komt het einde keihard binnen; je ziet het niet aankomen, en misschien toch ook weer wel.

Het taalgebruik is prachtig en de vele metaforen zijn herkenbaar en poëtisch tegelijk. En, belangrijker nog, ze zijn geen moment storend of te veel van het goede. Het verhaal zelf schrijnt voortdurend. Drie kinderen - koningen noemen ze zichzelf - die volledig geïsoleerd zijn van de werkelijkheid en van hun ouders. Zichtbaar wordt hoe belangrijk het is om te kunnen en mogen rouwen en welke desastreuze gevolgen het heeft als dit niet gebeurt. En al speelt het christelijke milieu hierin een grote rol, het wordt liefdevol beschreven;
juist dat maakt pijnlijk zichtbaar hoe goede bedoelingen averechts uitpakken.

Kortom, een aanrader! Terecht dat het panel van DWDD dit boek uitkoos als het boek van de maand februari. De bijbehorende animatie is perfect!

Matthies, oudste zoon in een streng gereformeerd boerengezin , pakt zijn schaatsen en is van plan om – twee dagen voor kerst – een schaatstocht te maken.
Het hoofdpersonage in het boek – Jas – vraagt hem of ze mee mag, maar Matthies zegt dat ze niet mee kan, omdat hij van plan is om naar de overkant te gaan en zij daar nog te klein voor is.
Ze is erg teleurgesteld , ook al omdat ze de dagen ervoor veel in huis geoefend heeft op haar – door vader van zolder gehaalde, doorlopers - door er mee door de boerderij te lopen.
“Haar kuiten zijn hard genoeg. “
Matthies gaat alleen weg, maar rijdt in een wak en verdrinkt.
Meteen na deze trieste gebeurtenis wordt de kerstboom en alles wat aan kerst doet denken uit de boerderij verwijderd.
“Later dacht ik weleens dat hier de leegte begon: dat het niet de schuld was van de dood maar van de twee kerstdagen die in pannen en lege huzarensaladedoosjes werden weggegeven. “
Jas maakt zichzelf wijs dat het haar schuld is.
Omdat ze bang is dat haar vader haar konijn Dieuwertje met kerst zal slachten heeft ze tot God gebeden of hij dan maar haar broer Matthies wil nemen.
Jas kan niet goed omgaan met dit schuldgevoel. En ook niet met het gebrek aan aandacht van de ouders en met de rol van het geloof.
En de ouders op hun beurt kunnen niet omgaan met het verlies van hun oudste zoon.
"Over de doden praten we niet, die gedenken we. "
Ze trekken zich in zichzelf terug en praten nauwelijks nog met elkaar.
Ook gaat er veel te weinig aandacht naar de kinderen, die daardoor dreigen te ontsporen.
Als er al aandacht is, is dat op dezelfde manier waarop de dieren op de boerderij aandacht krijgen.
Hun ontluikende sexualiteit komt tot uiting in vreemde sex spelletjes en met de dieren op de boerderij gaan ze merkwaardig om.

Jas is de bijnaam van het hoofdpersonage, die haar gegeven is, omdat ze zich terugtrekt in het veilige omhulsel van haar jas, die ze, sinds de dood van haar broer, altijd aanhoudt.

De avond is ongemak is een goed geschreven en schrijnend boek over onmacht, verlies, rouw , liefde voor de natuur, fascinatie voor de dood en sexualiteit.
Dezelfde thema ’s die terug te vinden zijn in de boeken van Jan Wolkers, van wie voor in het boek een citaat staat.
Rijneveld is een uitstekende auteur,die veel gebruik maakt van bijzondere metaforen en diverse gebeurtenissen in het gereformeerde gezin beeldend en met precisie beschrijft.
Haar debuut, de gedichtenbundel Kalfsvlies, werd in 2015 zeer goed ontvangen en bekroond met de C Buddingh’ prijs 2016.
Dit is een auteur, van wie we nog veel gaan horen.

Wat een ellendig verhaal, hoe verzin je het...... Natuurlijk, er zitten ook mooie zinnen tussen en mooi beschreven gevoelens, maar verder is het verhaal over dit dysfunctionerende gezin, na de dood van de zoon, bijna ongeloofwaardig. En het einde is helemaal vreselijk, ik kon er niet meer van slapen.
Waarom willen we zoiets lezen, er is al genoeg ellende op de wereld. Nee, dit boek kan ik echt niet aanraden.

Hoewel het thema op zich heel interessant is, valt er op de wijze waarop de schrijfster dit uitwerkt wel het nodige aan te merken. Het taalgebruik staat bol van de vergezochte metaforen en is bij tijd en wijle onsmakelijk.

De titel De avond is ongemak doet het boek zoveel recht, want dat is wat je van de eerste bladzijde voelt: ongemak. Het boek pakt je en neemt je mee in een wereld vol verdriet, onverwerkte emoties en vooral ongemak.

Het verhaal vertelt over een reformatorisch boerengezin dat gebukt gaat onder het verdriet over het verlies van de oudste zoon, die bij een schaatstocht verdrinkt en dus nooit meer thuiskomt.
De ouders zitten beiden zo diep in hun eigen emoties dat ze niet zien hoe het hun drie andere kinderen vergaat, die kinderen leven in een soort afwachting van wat er gebeuren gaat of dat iemand hun “ziet” . In die afwachtende fase ontsporen de drie kinderen in hun eigen wereld van vervreemding, wreedheden ten opzichte van dieren maar ook van elkaar, ontluikende sexualiteit speelt ook een rol maar dan op zo’n bizarre wijze wat de lezer wederom een gevoel van onbehagen dus ongemak geeft.

De schrijfster zei in een interview op tv dat zij een groot bewonderaar is van Jan Wolkers en dat zie je want het boek heeft diezelfde rauwe schrijfstijl.

“Ooit wil ik naar mezelf toe” zeg ik zachtjes en duw de punaise door het zachte vlees van mijn navel. Ik bijt op mijn lip om geen geluid te maken, een stroompje bloed loopt richting de band van mijn onderbroek, trekt daar in de stof. Ik durf de punaise er niet uit te halen, bang dat het bloed alle kanten op zal spuiten en iedereen in huis weet dat ik niet naar God maar naar mezelf toe wil.
De hoofdpersoon in het boek draagt de hele tijd haar jas en wordt ook zo genoemd maar ik kon alleen maar denken aan die punaise die ze in haar lichaam droeg……

Dit lijkt in de verste verte niet op een romandebuut maar zou zo uit de pen van een uitstekende, gearriveerde auteur kunnen voortvloeien. Ontzettend goed, beeldend en knap geschreven waardoor je je deel waant van het streng gelovige boerengezin en letterlijk de pijn voelt na de dood van hun broer en zoon. Het boek is geschreven vanuit het oogpunt van Jas die samen met haar andere broer en zus op alle mogelijke maar tevergeefse manieren troost zoeken om de pijn van het verlies te kunnen verlichten. De ouders zijn lam geslagen en zien niet meer hoe hun kinderen verpieteren daar het hen verboden is om over hun overleden broer te praten. Dat is de opmaat voor de opgroeiende kinderen alleen nog maar bezig te zijn met de dood, het geloof in twijfel te trekken (hoe kan God dit nu laten gebeuren), niet durven te praten omdat ze bang zijn dat hun ouders hen als een grote last gaan zien en daarom op zoek zijn naar een andere redder, nu hun uit elkaar groeiende ouders niet in staat zijn om die troost te bieden overmand door hun eigen verdriet. Op het troosteloze boerenerf gaat dit niet lukken. Ze zijn tevergeefs en op vaak bizarre manieren op zoek naar een weg naar de 'overkant' om hun overleden broer (en daarmee hun oude leven) terug te vinden.

Jas benoemt haarzelf, zus en broer de drie koningen:
"Sinds de dag dat Matthies niet meer terugkwam, noem ik ons de drie koningen, want op een dag zullen we onze broer vinden, al moeten we er ver voor reizen en cadeaus meenemen."

Halverwege:
"Ik leef nog, dat is het enige wat mijn ouders bijblijft. Dat we iedere dag nog opstaan, hoe trager en moeizamer dit ook wordt, is voor hen genoeg bewijs dat het goed met ons gaat: de drie koningen hijsen zichzelf wel weer in het zadel, al is het zadel allang verdwenen en zitten we gewoon op de ruwe vacht, schuren alle hobbels die we nemen tegen onze huid."

Een voorbeeld van het mooie beeldende taalgebruik tijdens een ruzie tussen de ouders:
"Met grote stappen beent hij de schuurdeur weer uit, smijt de deur achter zich dicht. Boosheid heeft scharnieren die nodig geolied moeten worden."

Ondanks de zware thematiek met bijbehorend ongemak leest dit boek juist heel gemakkelijk weg. Rijneveld heeft een geweldig boek afgeleverd! Reden genoeg om haar toekomstige werk in de gaten te houden.

IJzig stil
“We zitten diep in de modder en niemand die ons er nog uithaalt”, denkt hoofdpersoon Jas ergens halverwege. Die zin vorm feitelijk de kern van het boek. Nadat oudste zoon, Matthies, door een schaatsongeluk om het leven gekomen is, onttakelt het streng gereformeerde gezin Mulder volledig. Over de dood van Matthies wordt met geen woord meer gesproken en van enige affectie binnen het gezin is geen spraken meer. Moeder verschijnt alleen nog maar in badjas in huis, roept regelmatig dat ze dood wil en verwaarloost zichzelf. Vader spreekt alleen nog in Bijbelteksten en stort zich volledig op de koeien totdat Mond en Klauw Zeer ook dat beetje geluk nog aan hem onttrekt. De drie overgebleven kinderen (Hanna, Obbe en Jas) worden aan hun lot overgelaten. Deze ontsporen, op hun eigen manier, doordat sturing ontbreekt. Hanna blijft kinderlijk, Obbe wordt met de week sadistischer (hij verzuipt zijn hamster, vermoord zijn konijn en misbruikt zijn zusjes) en Jas (haar bijnaam) wil haar jas sinds het ongeluk niet meer uitdoen. Jas auto mutileert en heeft moeite met poepen en piest nog elke nacht in haar bed. Daarnaast bepotelen de kinderen elkaar en speelt de pedofiele veearts een belangrijke rol.
We beleven het verhaal door de ogen van brugklasser Jas die nog in een periode van magisch denken zit. Zo denkt zij dat er Joden in huis verstopt zitten, dat zij schuld heeft aan de dood van haar broer, aan het slechte huwelijk van haar ouders en dat er met offers wellicht nog iets valt goed te maken. De offers, de sekspelletjes en het sadisme worden door Rijneveld expliciet beschreven. Rijneveld weet vanaf de eerste bladzijde een unheimische sfeer te schetsen die letterlijk tot aan de laatste twee woorden “ijzig stil” van het boek voortduurt. Als lezer wordt je telkens heen en weer geslingerd in de tijd en de sfeer. Door het gebruik van bijvoorbeeld Tova saus en Bogena waan je je op het platteland in de jaren ’70, maar door het gebruik van mobiele telefoons en Google ook weer in het nu.
Enerzijds wil je niet verder lezen omdat de onttakeling van het gezin zo heftig is. Anderzijds wil je toch weten hoe het afloopt. Het einde is net zo onverwachts als dat het gruwelijk is. Om maar met een citaat van Obbe te eindigen "we zullen offers moeten brengen”.
Een zeer sterk debuut. Dat belooft nog wat!

"Ik was tien jaar en deed mijn jas niet meer uit," luidt de openingszin van 'De avond is ongemak', de debuutroman van Marieke Lucas Rijneveld (1991). Het is het begin van een roman die je bijblijft: door het verhaal dat je bij de strot grijpt, door de prachtige beeldende taal en door de wijze waarop de auteur in het hoofd kruipt van de leefwereld van een tiener die met zichzelf en haar omgeving worstelt. Het hoofdpersonage wordt vereenzelvigd met haar jas en draagt dan ook de naam Jas. Waarom trekt Jas haar jas niet meer uit?

Het is winter in een gereformeerd boerengezin. De kerst nadert. Matthies, de oudste zoon, gaat schaatsen en brengt meteen de kerstkaarten naar de 'overkant'. Zijn jongere zusje wil graag mee, want 'de overkant' heeft iets magisch. Het is weg van de boerderij, het is de verte die lokt. Maar ze moet thuisblijven en Matthies zegt dat hij haar meeneemt als ze groter is. Matthies rijdt in een wak en verdrinkt.
Jas wil haar broer terug en wil dolgraag naar 'de overkant'. Het resulteert in 'Het Plan.' De jas moet Jas beschermen als een cocon waaruit uiteindelijk een prachtige vlinder zal moeten komen. Hij is dus een schild tussen haar en de buitenwereld. Jas denkt dat ze schuldig is aan de dood van Matthies. Ze heeft ook last van het geloof. Als iemand dood is mag namelijk niet meer over die persoon gesproken worden. En ze mist hem zo.

Vader en moeder zijn lamgeslagen door de dood van Matthies. Jas, haar broer Obbe en zusje Hanna worden als het ware verstikt door de rouw van hun ouders. Moeder wil niet meer eten ("haar ogen liggen de laatste tijd ook dieper, zoals mijn oude lekke voetbal steeds verder wegzinkt in de mestput naast de koeienstal"), vader verandert in een bullebak.
Jas vervreemdt van alles wat haar omringt. Ze trekt zich terug in de veiligheid van haar jas, waarin ze van alles verzamelt. Daarmee kan ze een herinnering vasthouden. Volgens Jas zijn er twee soorten mensen: zij die vasthouden en zij die loslaten. Jas wil vasthouden en is daarin uiterst consequent. Zo houdt ze haar ontlasting op. 'De Drie Koningen' (zoals Jas de overgebleven kinderen in het gezin noemt) zullen op een dag hun broer vinden, "al moeten we er ver voor reizen en cadeaus meenemen."

De kinderen komen steeds verder van hun ouders af te staan, ze missen genegenheid. Het drietal ontspoort steeds meer. Het lijdt tot bizarre seksspelletjes, het martelen van dieren; allemaal uitingen om wanhopig grip te krijgen op de wereld. De Drie Koningen zijn de weg kwijt en er is niemand die hen die weg wijst.
Zal Jas haar jas uiteindelijk uittrekken? Zal ze de overkant bereiken? Het plot van het boek laat de lezer totaal verbluft achter.
'De avond is ongemak' is een hallucinerende, beklemmende, gelaagde roman die met ontzettend veel vaart is geschreven. De ene metafoor is nog treffender dan de andere. Een voorbeeld: "Bij tongen (zoenen) moet ik altijd denken aan de glibberige purperrode stoofpeertjes die moeder bereidt met wat kaneel, bessensap en suiker, en die dan met elkaar in de knoop komen."

Thema's: het verstikkende van het geloof, het zoeken naar geborgenheid en aandacht, je vrijmaken van je ouders, seksualiteit, de worsteling op weg naar volwassenheid, dierenmishandeling tegenover dierenliefde, fascinatie voor de dood, weerzin, smerigheid. De schrijfster heeft levensechte personages gecreëerd en autobiografische elementen in het boek verwerkt (ze komt uit een gereformeerd boerengezin en haar oudere broer is verongelukt).

Jas: "Op een dag neem ik jullie mee naar het meer. Misschien durf ik dan zelfs mijn jas uit te doen. Al zal het even ongemakkelijk zijn, maar volgens de dominee is ongemak goed, in ongemak zijn we echt."

Dank aan de Club van Echte Lezers en Uitgeverij Atlas Contact voor het beschikbaar stellen van een recensie-exemplaar.

In ‘De avond is ongemak’ maak je kennis met een gezin dat hun oudste zoon/broer verloor: Matthies gaat schaatsen, Jas mag niet mee, Matthies zakt tijdens het schaatsen door het ijs en daarmee ontvouwd zich langzaam aan het verhaal. Als dan ook nog MKZ uitbreekt op de boerderij is het einde zoek.

Jas is 10 jaar oud als het boek begint en er wordt niet gesproken in huis over het verdriet dat er heerst sinds Matthies overleed. Het lijkt alsof het dagelijks leven de overhand weer krijgt, maar niets is minder waar, alle leden van dit gezin drijven een andere kant op; vader denkt aan vertrekken, moeder stopt met eten, Jas draagt dag en nacht haar rode jas, Hanna draagt een koffertje met zich mee en Obbe sleurt een ongekende seksuele (ont)lading achter zich aan; ongemak is aanwezig en wel in overvloed.

Ik vind Rijneveld beeldend schrijven, ik zag de boerderij en zijn bewoners voor mij: Jas in haar eeuwig dragende rode jas, de padden in de emmer, konijn Dieuwertje, de Diakenen en vooral de overkant. Enerzijds geeft Rijneveld je veel details, anderzijds laat zij dingen onbenoemd, ik vind dit zelf prettig, ze geeft mij de ruimte. Ik voel tijdens het lezen dat de auteur mij behoorlijk stuurt in dit boek, tot aan de rand én er overheen, en ondanks dat ik dit niet altijd kan waarderen in een boek, begrijp ik waarom zij dit deed, wie nooit een familielid die zo nabij staat heeft verloren, heeft deze ‘over de rand’ ervaring nodig in dit boek om te beseffen wat zo een groot verlies met een gezin doet. Het verdriet en de ontredderdheid van Jas raakte mij enorm, soms moest ik het boek even wegleggen en op adem komen, het is zo goed omschreven!

Jas is in mijn ogen een normaal onderzoekend kind, ze denkt heel veel en diep na, trekt conclusies die zij met niemand deelt en wat het meest opvalt is dat zij bang is, doodsbang. Op school hoort ze bij de “sukkels” omdat zij geen discman heeft maar zij spaart hier wel ijverig voor (de sukkels zijn als dropstaafjes in een zak Engelse drop, iedereen laat ze links liggen, zegt Jas hierover). In het gezin heeft zij geen duidelijke rol al zorgt zij zo goed mogelijk voor haar jongere zusje Hanna.

Op school vertelt juf over de Tweede Wereldoorlog en Jas concludeert hierna dat er bij hen thuis ook Joden zitten ondergedoken in hun kelderkast. Moeder draagt immers wekelijks volle boodschappentassen de kelder in en daarbij heeft de juf gezegd dat je je wel moet inleven, dat doet Jas dus netjes. Een gesprek met haar moeder had dit simpelweg opgelost, maar ja, er wordt niet gesproken in dit gezin, er is geen ruimte voor samen zijn. Jas vraagt het uiteindelijk wel aan haar moeder hoe het in de kelder gaat en als moeder daar ontwijkend op antwoord concludeert Jas dat haar moeder natuurlijk haar uitvalsbasis niet prijs gaat geven. Hoe benauwend moet dit zijn voor een kind? Ze vraagt later nog eens iets aan haar vader en als beloning krijgt zij alles behalve een antwoord.

Er zijn nogal wat dingen onaf in het boek: op de keukenlamp zit nog steeds geen lampekap, er hangt op zolder een touw met een lus (waar wacht het op vraag ik mij af?), het leven van Matthies was nog niet af, de padden niet en ga zo maar door. Ik kwam er niet echt achter welk geloof het gezin naleefde, ik dacht gereformeerd maar de kerstboom en de Diakenen bracht mij in verwarring (ik geef toe dat ik niet veel van religies af weet)? Enne die padden, die zijn duidelijk een metafoor voor…. ja, dat verklap ik niet, lees zelf maar en ontdek!
Mijn eindconclusie over dit boek: in al zijn heftigheid vind ik het boek zo ontzettend mooi, ik kan haast niet geloven dat dit nog maar het roman debuut van Marieke Lucas Rijneveld is. Haar manier van schrijven intrigeert mij, ze zet mij -de lezer- aan het werk en ik onderzoek elk woord en pluis het boek uit totdat het bijna letterlijk uiteen valt. (Sandraleest)