Privé-domein 50 - De behouden tong geschiedenis van een jeugd

Na Het Martyrium, het beste boek dat ik dit jaar heb gelezen, wilde ik dolgraag meer lezen van deze wonderbaarlijke schrijver. Het meest voor de hand liggend was zijn volgende meesterwerk Massa en Macht, maar ik voelde me nog niet klaar voor deze imponerende studie waar 20 jaar aan gewerkt is en waarmee de Nobelprijs voor de Literatuur grotendeels is verdiend. Ik kwam daardoor uit bij zijn hoog aangeschreven biografie, daar Elias Canetti geen andere romans meer heeft geschreven na zijn eerste. Dit is het eerste deel van die autobiografie: De Behouden Tong.

De enige biografie die ik ooit eerder las is van Carl Lewis, de atletiek legende, die mijn grote held was op de basisschool. Ik was toen 11 jaar, en dat betekent dat ik er nu dus niet helemaal zeker meer van was of dit genre wel iets voor mij zou zijn. Wat bleek: deze autobiografie is bijna magisch. En of dat nou ligt aan de schrijfstijl van Elias Canetti en de wijze waarop hij alleen de meest belangrijke momenten uit zijn leven tot leven brengt, of iets aan autobiografieën in het algemeen, ik kan het nu niet zeggen, maar mijn eigen persoonlijkheid bepalende herinneringen keerde achter elkaar terug in mijn gedachtes. Wat mooi vond ik dat. Het was net zoals bij het Martyrium, waar ik ook na het lezen nog vaak met de materie in mijn hoofd aan het wegdromen was in het verleden.

Dit eerste deel van de autobiografie vertelt over de eerste 16 levensjaren van de schrijver. Terwijl voor mij een verhuizing binnen mijn eigen dorp al een apocalyptische ramp geweest zou zijn geweest in mijn jeugd, doet hij zowel Bulgarije, Engeland, Oostenrijk als Zwitserland aan als opgroeiplekken. Omringt door vele culturen en talen ontwikkelt kleine Elias al snel een liefde voor woorden en zinnen. Hij wordt daarbij aangemoedigd door zijn vader die van jongs af aan veel boeken voor hem meeneemt en hem verder stimuleert door elke avond te vragen wat hij gelezen heeft. Na de plotselinge dood van zijn vader neemt zijn moeder deze rol van hem over en onder haar invloed groeit hij uit tot een belezen jongeman die werkelijk overal geïnteresseerd in is. In deze jaren neemt de relatie met zijn moeder een grote rol in zijn leven in, maar ook de invloed die familieleden, schoolkameraden, docenten, schrijvers en verhalen op hem hebben gehad komen uitgebreid aan bod. De meest fascinerende momenten waren voor mij echter de ervaringen met individuen of groepen die hun macht lieten gelden en daardoor als beginnende inspiratie dienden voor zijn eerder genoemde meesterwerken. Het zorgde ervoor dat ik meteen bij hoofdstuk 1 werd gegrepen.

Alles speelt zich af in de betere klasse, net voor tot kort na de eerste wereldoorlog. De sefardische familie is welstellend maar waar voor de meesten rijkdom de graadmeter is, zijn de ouders van Elias meer gedreven door cultuur en persoonlijke vrijheid.
De eerste drie hoofdstukken zijn meeslepend en wekken sympathie op voor de auteur die hierin zijn prille jeugd beschrijft, het verlies op jonge leeftijd van zijn vader die hij blijft verafgoden en zijn bezitterige relatie tot zijn moeder die de rest van haar leven opoffert voor haar kinderen. Dat is tenminste hoe het overkomt, want Elias Canetti wist of schrijft wellicht niet alles over haar. Het is trouwens opvallend hoe weinig hij vertelt over zijn twee jongere broers.
In de tweede helft van het boek is de puber aan het woord die meer en meer belang hecht aan zichzelf waarbij hij er zich niet van bewust is dat zijn drang naar- en vooral zijn etaleren van- kennis gaat afsteken bij het normale gedrag van zijn makkers. Dit gedeelte is interessant eerder dan meeslepend, enerzijds door het vermelden van andere schrijvers en kunstenaars uit die tijd waarvan wij nooit hebben gehoord, maar die het niet verdienen vergeten te geraken; anderzijds door het drama van de erudiet die ongewild afgunst opwekt. Toch wordt de toon in deze hoofdstukken geleidelijk aan te egocentrisch, zodat de sympathie voor de auteur afneemt.
De laatste bladzijden geven een harde confrontatie met zijn moeder weer, waarin haar verwijten bitter en overdreven klinken maar ongetwijfeld veel waarheid bevatten.