HERZEN FEITEN EN GEDACHTEN SET 5 DELEN

Set 5 delen compleet: 1812 -1868
Alexander Herzen was voor de negentiende eeuw wat de Russische dissident na de Revolutie van 1917-en speciaal na de dood van Stalin in 1953-in de twintigste eeuw zou worden: een advocaat van de menselijke waardigheid zoals die verankerd ligt in het recht op eigen normen, eigen denken, eigen doen; enerzijds aanklager van iedere vorm van onderdrukking en vernedering van het individu door de gemeenschap, staat of regeering, anderzijds voorvechter van het democratisch recht van de mens op vrijheid en persoonlijke verantwoordelijkheid voor zijn keuzen.
Herzen leefde van 1812 tot 1870 en bracht een groot deel van zijn leven in ballingschap in West-Europa door. Als uitgever en publicist had hij een enorme invloed op de liberale en socialistische stromingen in Rusland. Ondanks zijn afschuw van despotisme en vooral van het tsaristische regime is Herzen er zijn leven lang van overtuigd geweest dat er grote gevaren dreigden van zijn eigen socialistische en revolutionaire bondgenoten. Zijn oneerbiedigheid en ironie, zijn ongeloof in definitieve oplossingen en zijn overtuiging dat mensen complex en breekbaar zijn en juist hun individualiteit van grote waarde is, bezorgden hem een grote afkeer van fanaten uit welk kamp dan ook. Deze eigenschappen zorgden er tevens voor dat zijn memoires behoren tot de meest directe en levendigste van de negentiende eeuw.
In het tweede deel van zijn autobiografie Feiten en gedachten schrijft hij over zijn huwelijk, over zijn ontslag en verbanning naar Novgorod, over Belinski en Bakoenin. Dit deel eindigt in het jaar 1847, het jaar van zijn definitieve vertrek uit Rusland.
Het derde boek van de meemoires Feiten en gedachten van A.I.Herzen beslaat de jaren 1847 tot zomer 1852. Een periode van nauwelijks zes jaren, maar wel de meest dramatische, ook de meest tragische van zijn leven.
Persoonlijke rampen wisselden in die jaren af met politieke teleurstelingen, zoals de staatsgreep van Louis-Napoléon in december 1851 en de ondergang van de Franse republiek.
In 1849-1850 had Herzen geweigerd aan de sommaties van de Russische overheid om naar Rusland terug te keren gehoor te geven; hij verloor zijn Russische staatsburgerschap. Zijn jongste zoon, Kolja, bleek doofstom te zijn geboren; in 1851 bekende Natalie, zijn vrouw, dat zij een liefdesverhouding met Herzens beste vriend, de Duitse dichter Georg Herwegh, had. In het najaar van 1851 kwamen Herzens moeder en Kolja bij een schipbreuk om het leven. In januari daagt Herwegh de dan al beroemde Herzen tot een duel uit. In mei 1852 sterft in Nizza Herzens vrouw.
Het verhaal van dit familiedrama werd pas een halve eeuw na Herzens dood voor het eerst gepubliceerd. Het vormt het belangrijkste bestanddeel van dit boek.
Voor de hoofdstukken van het 'familiedrama' hebben alle tot dusver verschenen edities, Russische zowel als die in vertaling, zich op afschriften moeten baseren. Alleen deze Nederlandse vertaling in Privé-Domein heeft rekening kunnen houden met de originele Russische tekst van het Herzen-handschriftexemplaar dat zich in Amsterdam in de archieven van het Instituut voor Sociale Geschiedenis bevindt en dat hier voor het eerst systematisch kon worden benut.
In het vierde deel van zijn memoires Feiten en gedachten treedt Alexander Herzen voornamelijk op als portrettist van tijdgenoten. Het deel beslaat de periode 1852-1864, dat is de tijd van zijn verblijf in Londen.
Hoofdthema van het boek is het levenslot der politieke uitgewekenen uit diverse landen na de lange reeks van mislukte revoluties in de eerste helft van de negentiende eeuw. Prominente Poolse revolutionairen, hongaren, Italianen, Fransen, Duitsers en uiteraard ook Russische ballingen - allen zochten in Londen asiel, allen waren gevlucht en op drift geraakt als gevolg van tirannie in hun vaderland, waartegen zij vergeefs in opstand waren gekomen.
In hun pogingen tot samenleving in geïsoleerde groepen bleek het net zo toe te gaan als bij de dissidenten en emigranten van een honderd jaar later -dezelfde verschijnselen van burgerlijke degradatie, machteloosheid, van een dikwijls noodlijdend bestaan met daarbij wel steevast een volle dagtaak aan onderlinge twisten.
Het beeld dat Herzen oproept, niet alleen van deze 'ontwortelden en verstotenen', maar ook van hun gastheren, de Engelsen, bevat vele momenten van humor en tragiek. Wat Herzen verteld doet daarbij uitermate actueel aan: tal van bladzijden, als in het hoofdstuk 'De Duitsers in de emigratie' hadden gisteren geschreven kunnen zijn.
Het vijfde en laatste boek van Herzens memoires bestaat uit twee delen. Deel één geeft een 'prentenkabinet' van Russische tijdgenoten en mede-emigranten, met portretten waarin Herzen vaak evenveel van zichzelf onthult als van de door hem geportretteerden. Deel twee bevat opstellen uit zijn laatste jaren, waarin de feitelijkheden van zijn tijd de grondstof leveren voor scherpzinnige gedachten die als speurtochten kunnen worden gezien door Zwitserland (zijn 'tweede vaderland'), door Italië (verwikkeld in het moeizame proces van politieke eenwording) en door Frankrijk (in de laatste stuiptrekkingen van het tweede keizerrijk. Voor Herzen komen al deze tochten door de tijd in wezen neer op een afscheidstocht door Europa in haar culturele impasse, zoals hij die in de jaren zestig van de negetiende eeuw zag en beschreef.
Feiten zijn onherhaalbaar en gaan in de tijd teloor. Maar de gedachten over die feiten die Herzen in zijn gedenkschriften heeft neergelegd blijven het, ook nu, meer dan een eeuw later, waard opnieuw overdacht te worden. Herzen is een der heel weinigen tot wie men zich kan wenden om in het labyrint van het bestaan een uitweg en een impuls tot bezinnig te vinden. Hij geeft geen oplossingen maar stelt de juiste vragen. Herzen lezen betekent kracht opdoen om die vragen opnieuw te lijf te gaan.