In de schaduw van een nachtvlinder Een archeoloog op zoek naar sporen van de Holocaust

Een uniek boek dat alleen geschreven kon worden door iemand die op al deze verschrikkelijke plaatsen heeft gegraven. Ivar Schute heeft pionierswerk verricht lang voor archeologen op meer structurele basis onderzoek gingen doen op kampterreinen. Een kaartje voorin het boek laat alle plaatsen zien die in het boek aan de orde komen en waar de schrijver groot of kleinschalig onderzoek heeft gedaan en die hem in stuk voor stuk getekend hebben. We mogen hem dankbaar zijn dat hij zijn persoonlijke herinneringen en ervaringen wilde delen. Hij schrijft zeer bescheiden en begint met een bijzondere verontschuldiging: "Wat ik ook opschrijf, ik beschadig iemand. De breedte van het pad waarbij gevoelens niet gekwetst worden, is bij dit onderwerp eenvoudig te smal, daarvoor bij voorbaat mijn excuses".

De motivatie van de schrijver is bewonderenswaardig. Hij beschrijft hoe hij op eigen kosten en tijdens onbetaald verlof begint aan een jarenlang project in voormalig vernietigingskamp Sobibor, waar meer dan 34.000 Nederlanders de dood vonden. Onvatbare getallen worden genoemd, de uitgelichte vondsten maken van de getallen weer individuen. Ivar laat door middel van het verhaal achter de vondsten de slachtoffers als het ware spreken. Hij behandelt grote bekende kampen, maar ook kleine locaties waar net zo goed dwangarbeid, mishandeling en moord onder afschuwelijke omstandigheden hebben plaatsgevonden. Hij vertelt de relevante geschiedenis met een scherpe analytische en kritische ondertoon, zeker waar het naoorlogs Oostenrijk betreft.

Hij doet recht aan ondergeschoven Joods verzet tijdens de Sjoa. Soms gebruikt hij korte treffende citaten om zijn verhaal te illustreren. Hij verwoordt subtiel de frustratie die hij ervaart wanneer - soms met goede bedoelingen en in andere gevallen willens en wetens - de overblijfselen van de Sjoa na de oorlog alsnog zijn vernietigd. Zijn boek is een waarschuwing voor erfgoedbeleid dat recht doet aan dergelijke locaties om bewijzen niet alsnog te vernietigen, want dat was waar de Duitsers op uit waren toen zij hun sporen van massamoord probeerden te verdoezelen.

Ivar pleit voor archeologisch onderzoek, met name op plaatsen waar we weinig van weten, maar met oog voor de Halacha (de Joodse wet). Religie wordt op deze plaatsen dan allesbepalend voor onderzoeksvragen en methodologie. Zo kunnen we behouden wat niet eerder vernietigd is. In het verleden is bijvoorbeeld Westerbork met de villa van de commandant ooit gebouwd met Joods geld, na de oorlog werd het door de Nederlandse overheid o.a. als opvangkamp voor Molukkers gebruikt. De laatste barak 'werd in 1971 met droge ogen gesloopt'. Het contrast is groot als je dat vergelijkt met hoe Ivar het opgraven op deze 'bijna sacrale plekken' soms als 'heiligschennis' ervaart.

In een paar woorden legt hij eenvoudig de essentie van archeologisch veldwerk uit. Hij beschrijft het 'maatschappelijk therapeutisch effect' dat het bezoek aan opgravingen hier heeft op overlevenden, nabestaanden, maar ook jongere generaties. Zo breekt hij een lans voor 'archeologie als intrigerende discipline voor de verwerking van het verleden'. Ook wakkert hij moreel-ethische vragen aan die we ons moeten stellen bij het behoud en conservering van Tweede Wereldoorlog-erfgoed. Het knaagt aan hem dat er niet met nieuwe technieken verder wordt gezocht naar nog verborgen resten van het Ringelblum archief in Warschau en dat bij dergelijk onderzoek niet altijd een archeoloog betrokken wordt.

Het boek schuwt niet te benoemen dat er tegenwoordig weer volop zichtbaar antisemitisme is inclusief aanslagen op herinneringsplaatsen. En de confrontatie van de schrijver met gehaaide holocaustontkenners en vooringenomen mensen zijn bedroevend. Het onderzoek dient als tegenwicht. Het boek bevat 16 pagina's afbeeldingen in kleur die de hoofdstukken ondersteunen op een manier die je in archeologische rapportages ook graag ziet. 'Laat de bodem maar spreken'.

Indrukwekkend en aangrijpend boek. De opgravingen gedaan in verdwenen vernietigingskampen geven een persoonlijker beeld van deze schuldige plaatsen.

Indrukwekkend omdat het over materiaal gaat en de wijze waarop de materiaal vergaard wordt, dat zijn weerga in onze geschiedenis niet kent. Het geeft een bijzondere kijk op de vernietigingsmachine van de nazi's, maar ook op hoe de archeologie deze, letterlijk, gedetailleerd weet "bloot te leggen".
Toch doet het werk ook wat chaotisch (niet heel systematisch) aan, de schrijver verontschuldigt zich hier vooraf meermalen voor. Maar dat heeft m.i. ook met een soort bescheidenheid te maken. Een archeoloog is immers een wetenschapper en mag geacht worden te weten hoe je verslag legt, ongeacht de onderliggende emotionele impact. Stuitend vind ik zijn reactie op een vraag van een toehoorder, hoe hij nu weet dat blootgelegde resten gaskamers waren. Hij kan dat niet zonder, volkomen ongepaste, ironie fatsoenlijk uitleggen.
Jammer, het had een belangrijk(er), uniek(er) document kunnen worden.

Aangrijpend verhaal. Als de tweede wereldoorlog je interesseert, dan is dit een boek dat zeker een aanrader

een heel interesant boek,geeft een beetje kijk op wat er in de tweede wereld oorlog gebeurt is