Ontsporing

‘Ontsporing’ leest als een roman. Hoofdpersonage: een eenzame, onzekere man die bij gebrek aan talent valt voor de verleiding van vals spelen. Dat is althans het beeld dat Diederik Stapel van zichzelf neerzet.

Stapel kan schrijven, daar zit het probleem niet. De eerste zin bijvoorbeeld is meteen raak: ‘Het zijn geen studenten die op de bus staan te wachten. Ze doen wel alsof, maar ze zijn net iets te jong. Het zijn scholieren.’ Deze observatie wordt gedaan door de ik-persoon, die maar net op tijd opzij kan springen voor de naderende bus. ‘De scholieren kijken geamuseerd toe,‘ vervolgt Stapel. ‘Ze zien een lange, donkere man, licht kalend, moderne bril, rommelig donker, grijzend haar. Ik draag een net pak en een luxe lichtblauw overhemd met chique, bijzondere manchetknopen. Het zijn ronde glazen knopjes waarachter een klein fotootje te zien is van mijn twee jonge dochtertjes.’

De toon is meteen gezet. Niet alleen is de symboliek goed gekozen. De wereld van het alsof: scholieren die zich voordoen als studenten. De geamuseerdheid die gevoeld wordt als Stapel maar net op tijd kan wegspringen voor een naderende bus. Ook zet Stapel zichzelf meteen neer als een onzeker en eenzaam individu, kwetsbaar in al zijn menselijkheid en vader van twee kinderen.

Natuurlijk is het een truc, maar het werkt - althans bij mij. Schrijven bestaat nu eenmaal bij de gratie van effectbejag en het spelen van een spel met de lezer en Stapel weet hoe hij de lezer moet bespelen om zijn sympathie te winnen. Afgezien daarvan biedt het boek een mooie kans om in de zeden en mores van de academische wereld te duiken en dan in het bijzonder in die van de sociale psychologie. En dit is pas echt ontluisterend.

Volgens Stapel is experimenteel psychologisch onderzoek eigenlijk theater; met de juiste methodologische opzet kun je vrijwel elk gewenst resultaat naar boven toveren, schrijft Stapel en met behulp van zijn collega’s wordt hij hier steeds beter in. Hij merkt steeds beter wat wel en wat niet werkt en na een tijdje weet hij precies aan welke knoppen hij moet draaien om via slinkse wijze in een experimentele onderzoeksopzet iets te laten verschijnen of verdwijnen.
Wat Stapel doet, is ‘niet keurig wit,’ zo schrijft hij, ‘maar ook niet pikzwart. Het was grijs en het was usance.’ Jarenlang loopt hij met deze voorgekookte ‘onderzoekjes’ dan ook keurig in de maat, maar echt groot succes bleef uit. De stap van het het orkestreren van volkomen betekenisloze onderzoeksresultaten, naar het regelrecht verzinnen van deze ‘feiten’ is helemaal niet groot, meent Stapel. Het is in elk geval stukken efficiënter.

Stapel schrijft dat hij spijt heeft van de fraude die hij gepleegd heeft. En hij gaat ook daadwerkelijk diep door het stof. Hij bewaart slechts een klein beetje eergevoel en dit gaat gepaard met de nodige pathetiek. Van zijn val maakt hij een zelfbewuste sprong en even later zelfs een regelrechte zelfmoordduik en dat is nogal ongeloofwaardig als je weet dat hij zijn fraude in eerste instantie hardnekkig bleef ontkennen en deze pas toegaf nadat hij werkelijk geen kant meer op kon.

Natuurlijk heeft Stapel spijt. Niet alleen om wat hij gedaan heeft maar vooral ook omdat hij betrapt is. Maar ach, we weten allemaal hoe het werkt, een regelrechte zelfmoordduik is stukken spannender en sensationeler dan een middelmatige professor die moeizaam door het leven struikelt om uiteindelijk keihard te vallen. Stapel weet precies hoe hij de lezer moet bespelen. Wat je van hem ook kan zeggen, stom is hij niet.

Sommige schrijvers van een review wekken de indruk dat ze het onderzoek van de commissie Levelt nog eens dunnetjes willen overdoen. Ik vind dat een verkeerde insteek voor een review op deze plek.
Het gaat hier om een goed geschreven autobiografische roman waarin de schrijver op een verrassend eerlijke manier de gigantische emotionele worsteling beschrijft die hij doormaakt, na de crash van zijn carrière. Hier en daar etaleert hij zijn belezenheid en kennis op het gebied van de sociale psychologie en de cultuurhistorie wat te nadrukkelijk, maar daar staat tegenover dat hij de lezer met een vergaande openheid kennis laat nemen van zijn persoonlijke ontwikkeling en het proces van afglijden wat hem 'overkomen' is. Ik zou Diederik Stapel willen adviseren om niet langer te blijven aanschurken tegen de psychologie en de wetenschap (zoals hij in het boek onmiskenbaar doet), maar een keuze te maken uit de vele andere kwaliteiten waarover hij beschikt, niet in de laatste plaats zijn schrijfvaardigheid. Dit biedt naar mijn gevoel de beste kansen op een zekere mate van rehabilitatie (waar uiteindelijk ieder mens recht op heeft).

Een open geschreven verhaal over iemand die wordt meegesleept door het fantasiebeeld dat hij van zichzelf heeft gebouwd. Een val is dan onontkoombaar. Zo nu en dan slaat de weegschaal door, het is vooral zijn visie die telt en daarin ontbreekt dan het oprechte meeleven met de gevoelens van degenen die hij meesleept in zijn val (dochters, vrouw, moeder, promovendi). Dat is jammer.
Maar ondanks dat een boek dat inzicht biedt in iemand die van grote hoogte valt en daarover durft te schrijven.
Ik werk overigens zelf als wetenschapper bij de universiteit van Tilburg.

Geweldig geschreven, meeslepend boek. Ik heb heb in recordtempo uitgelezen en ben direct begonnen aan De Fictiefabriek (dat overigens ook een aanrader is).
Wil je meer te weten komen over de persoon van Diederik Stapel of over de 'academische wereld' e.d.: lees dan zeker dit boek. Onvoorstelbaar dat die man nu, bijna 7 jaar na dato, nog steeds werkeloos (tenminste, ik kan via Google niet vinden dat hij weer een baan heeft) thuis zit, terwijl er zo veel frauderende/liegende politici zijn die aan kunnen blijven of snel weer een baan hebben. Ik heb door het lezen van dit boek zeker meer sympathie voor de man gekregen.

Top boek waar je veel uit leert zeker als PhD student!!

Prettig leesbaar, interessante inkijk

Jammer (en mooi) dat de wereld niet in te delen is in goed en slecht: Stapel's worsteling met de weerbarstige waarheid geeft mooi weer hoe met teleurstellingen om te gaan. Je realiseert je gedurende de rit dat de grens tussen zwart en wit verschillend te trekken is: alleen terugkijkend zijn we een stuk strenger dan op het moment dat we "wegkijken".
Ook zelfkritiek naar ons als wetenschappers: de kleren van deze keizer werden weinig gecheckd, en zonder checks en balances worden velen onder ons een Zonnekoning. Was mooi als hij zélf zijn boek aan het public domain had geschonken. Stapel komt integer over, en verwacht ook niet dat er straks weer een nieuwe incarnatie blijkt te zitten in deze matroesjka.
Leerzame en aandoenlijke verantwoording van zijn ontsporing.

Liegen is een van de grootste uitvindingen van de mens, en Stapel laat overtuigend zien dat je door door te blijven liegen kan overleven.

Ik vond dit een onverwacht heftig en ontroerend boek. Het geeft je een inkijk in de wereld van de wetenschap maar vooral ook een inkijk in het hoofd van deze ex-wetenschapper. En dat is van tijd tot tijd schokkend maar ook eerlijk en integer. En dat wat hij beschrijft, kennen we allemaal. Wij allemaal laten ons vaak verleiden tot zaken die eigenlijk (net) niet kunnen.
Hij schrijft trouwens heel mooi. Het leest als een thriller. Ik ben benieuwd of hij blijft schrijven.

Als laatstejaars masterstudente communicatiewetenschappen in Tilburg stond dit boek al geruime tijd op mijn leeslijst, mede omdat ik de worsteling met wetenschappelijk onderzoek uitvoeren zelf heb mogen meemaken. Ik ben geen enórme boekenwurm, maar dit boek heb ik in een mum van tijd verslonden.

De onvermijdelijke tragedie die Stapel over zichzelf heeft uitgeroepen heeft hij pijnlijk eerlijk, ongelofelijk poëtisch en doordrongen van zowel vele sociaalpsychologische bevindingen als een groot aantal persoonlijke verhalen op een zeer kundige wijze op papier gezet. De antecedenten, de climax en de afloop van de tragedie - die wij uiteraard en helaas bij voorbaat al kenden - is met buitengewone inzet van verhaaltechniek beschreven, wat de spanningsboog vaak gespannen hield. Een échte non-fictie thriller dus!

Een van de mooiste passages gaat over het demoniseren van 'het kwaad', wat refereert naar de manier waarop Stapel maandenlang in de massamedia is afgemaakt: "Zo kunnen we het [kwaad] demoniseren en als een stuk afval buiten de deur smijten, zodat we er geen menselijke aandacht meer aan hoeven te besteden. Door het kwaad te dehumaniseren, is het niet 'een van ons' en is het onnodig om bij onszelf te rade te gaan of wij er misschien ook toe in staat zijn. De gedachte dat het kwaad niet monsterlijk, maar menselijk is, bedreigt de kern van ons gevoel van rechtvaardigheid. Als het kwaad menselijk is, is het immers overal en kan het iedereen treffen, niet alleen de slechten, maar ook de goeden. Dan is het kwade voor iedereen een mogelijkheid. Dan zit het bij iedereen aan tafel en valt het met iedereen in slaap." Ik denk dat deze passage nu nog relevant(er) is, bijvoorbeeld als we kijken naar de 'cancel culture' en hoe kwade acties als karaktertyperend worden beschouwd, in plaats van karaktereigenschappen als kwaadverzachtend. Stapel is geen kwade man. In tegendeel, het is verbazingwekkend hoe vaak je jezelf in zijn woorden herkent. Het kwaad zit in ons allemaal, en het is goed om daar soms aan herinnerd te worden.