Ooit hadden we een vaderland het verdriet van Argentinië

Jan Edward Craanen, oud-diplomaat en ambassadeur in Buenos Aires, schreef met 'Ooit hadden we een vaderland' een prachtig boek, dat de moeite waard is om van kaft tot kaft te worden gelezen. Als was het een literaire thriller, jaagt hij de lezer door zijn wanhopig makende analyse van de Argentijnse historie van de afgelopen eeuw. Een tijdperk dat begint in een hoogconjunctuur van een op Europese leest geschoeid land en eindigt in een spiraal van (endemisch) Latijns-Amerikaans geweld. En de zwartste bladzijde uit de geschiedenis van Argentinië moet dan nog worden geschreven. 'Schitterende jeugd' luidt de bittere titel die Craanen aan dat deel van zijn boek heeft meegegeven waarin hij de militaire dictatuur onder leiding van generaal Videla beschrijft. Voor diegenen die overtuigd zijn van uitsluitend hun eigen gelijk en van slechts één kant van de waarheid is Craanens werk hier soms confronterend en ongemakkelijk, maar dat is inherent aan het boekstaven van de orgie van bloedvergieten, de kroniek van verdriet, die Argentinië in de jaren zeventig van de vorige eeuw kenmerkte. Een periode die een diep trauma heeft achtergelaten in de Argentijnse samenleving, waarmee velen nog dagelijks worstelen.

De politieke geschiedenis van Argentinië werd, met onderbrekingen, decennia getoonzet door de cynische Peron – fascist dan wel socialist, al naar gelang hij als populist het volk ermee kon paaien en in beweging kon krijgen. En zoals dat gaat met populisten, hun ster rijst hoog, tot het punt waarop ze als een baksteen uit de gratie vallen. Peron overkwam het meermaals. Bejubeld als de verlosser en verguisd als onderdrukker zaaide hij diepe verdeeldheid en haat in de Argentijnse samenleving. Al eerder was in Buenos Aires letterlijk getracht, verordonneerd, zijn gedachtegoed te wissen. Zijn naam mocht zelfs niet meer worden genoemd. Het is hallucinant als je het leest en deed me denken aan het in het sovjet tijdperk zo meedogenloos retoucheren van foto's. Toch kon het nog veel drastischer: tijdens het Videla-bewind ging het niet meer om het wissen van de militairen vijandig gezind gedachtegoed (en zeker niet alleen van het peronisme), maar om het vernietigen van protagonisten van een keur aan links-liberale ideeën. Duizenden kwamen om het leven in de martelkamers, voor het vuurpeloton, of gegooid uit vliegtuigen boven zee.

Hoe verdrietig kan een land zijn dat - in de woorden van de auteur - aan het eind van de wereld, ver genoeg van de machtscentra, ongestoord zijn eigen perifere politieke fantasieën kon uitleven. Craanen schrijft het in de verleden tijd, maar die stelt mij niet erg gerust. Zeker niet nadat ik het slot van 'Ooit hadden we een vaderland' tot me had laten doordringen. Het trauma is nog lang niet verwerkt. Voor iedereen die meer van Argentinië wil weten, en vooral begrijpen, is dit debuut van Jan Edward Craanen wat mij betreft een standaardwerk. Het verdient juist in Nederland, dat inmiddels zo'n bijzondere band heeft met het vaderland van onze koningin, een groot lezerspubliek.

Helder en mooi geschreven boek waarin het populisme van Peron, vrijheidstrijders en guerilleros, de vuile oorlog en de teloorgang van de Argentijnse economie in een overzichtelijke historische context worden geplaatst. De schrijver heeft zelf in Argentinie gewoond en de incidentele beschrijvingen van zijn persoonlijke ervaringen en gesprekken geven kleur en diepgang aan zijn betoog. Voegt nieuwe dimensie toe aan begrip voor ontwikkelingen in Latijns-Amerika in afgelopen zestig jaar.

Dank je wel, Jan Edward Craanen, dat ik dit boek mee kon nemen op vakantie naar Argentinië. Dit boek geeft heldere uitleg over de gecompliceerde recente geschiedenis van dit land, genuanceerd en goed gedocumenteerd. Maar het ontkracht tegelijkertijd een aantal mythes en vooroordelen over de geweldsspiraal waarin Argentinië in de jaren 70 belandde. De belangrijkste misvatting die Craanen aanpakt, is de idee dat het kwaad steevast van rechts (lees: de Staat) kwam, en dat links uitsluitend slachtoffer was. Het boek heeft mijn ogen geopend voor de eenzijdige manier waarop in Nederland nog steeds wordt gedacht over Peron en het peronisme, en over de zogenoemde 'vrijheidsstrijd' van links. Zelfs bij de schier onaantastbare status van de Dwaze Moeders en Grootmoeders plaatst Craanen, terecht, een aantal kanttekeningen. Een aanrader voor iedere reiziger naar Argentinië die wil weten waarom dit ooit zo succesvolle land hopeloos is vastgelopen, zowel economisch als politiek.

Craanen plaatst op heldere wijze de politieke cultuur in Argentinië in een historische context en laat zien hoe daaruit een zeer repressieve militaire dictatuur kon voortkomen. Voor iedereen die geïnteresseerd is in het land waar onze koningin is grootgebracht, is dit boek een absolute aanrader. Evenzo geldt dat voor mensen die zich willen verdiepen in de achtergronden van staatsgeweld. Craanen heeft een goede pen; ik heb het boek moeiteloos in een keer uitgelezen. Doordat het thematisch is georganiseerd, springt het verhaal soms wat heen en weer in de tijd, maar dat heb ik niet als storend ervaren. Ik had overigens gehoopt dat Craanen ook zijn persoonlijke mening zou geven over de rol van Jorge Zorreguieta: hoe kijkt hij als goed ingevoerde diplomaat aan tegen het vervullen van een burgerrol in een regering die zich op grote schaal schuldig maakt aan moord en andere misdaden. De schrijver blijft hier in de eerste plaats diplomaat: aan een moreel oordeel brandt deze voormalige ambassadeur zijn vingers niet. Het laat onverlet dat Craanen een zeer interessant en toegankelijk boek heeft geschreven, te lezen als een niet mis te verstane waarschuwing juist in tijden van populisme op onze rechtsstaat te blijven vertrouwen in plaats van daar concessies aan te doen.