Spiritualiteit in het onderwijs een handreiking

Spiritualiteit in het onderwijs. Een kans tot vakinhoudelijke en pedagogische verdieping!
Competenties? Prima, maar de fixatie op competentiegericht onderwijs lijkt zijn doel voorbij te schieten. Competenties zijn immers gereedschappen die hun waarde krijgen wanneer leraren ze zich diepgaand eigen maken en opnemen in hun professionele levensverhaal. Zonder deze inbedding blijven de competenties lege hulzen, zoals de opgestelde competentielijsten papieren tijgers zijn.

Lia van Aalsum heeft met ‘Spiritualiteit in het onderwijs. Een handreiking’ een fundamenteel alternatief geschreven voor bovengenoemde eenzijdige fixatie. Zij verstaat spiritualiteit niet als een wereldvreemde activiteit, maar als de kern en ziel van professionaliteit. Onderwijs is immers meer dan het overdragen van feitjes en aankweken van vaardigheden. Onderwijs beoogt ook en juist het vormen van de hele persoon van de leerling, c.q. student. Zo komt vakkennis pas tot zijn recht wanneer ze diepgaand geïntegreerd wordt binnen de persoon van leraar en leerling / student. Evenzo vraagt pedagogisch handelen om een setting waarin het persoonlijke levensverhaal aan bod mag komen.

Van Aalsum introduceert het thema spiritualiteit vanuit twee bekende personen, Etty Hillesum en Dag Hammarskjöld. Beider levensweg laat zien dat er onder de oppervlakte een diepte schuil gaat. Bovendien wordt treffend geschetst hoe deze diepte pas geleidelijk aan ontdekt wordt en doorbreekt in het bewuste leven. Vervolgens geeft Van Aalsum tal van voorbeelden uit diverse beroepen waaruit blijkt dat professioneel handelen een diepere bodem kan bevatten. Openheid, stilte, verbijstering, verwondering, dankbaarheid en intense verbondenheid spelen bij het ontdekken van het ‘mysterievol perspectief’ een grote rol. Door voor deze benadering te kiezen vermijdt Van Aalsum twee valkuilen: zij vermijdt zowel de associatie van spiritualiteit met hoogkerkelijkheid als de associatie met een softe benadering.

Van Aalsum gaat in op fundamentele onderwijsvragen als: hoe ga je om met onzekerheid en angst, hoe verbind je je vak met de leefwereld van de leerlingen, hoe voorkom je dat je accu leegloopt, hoe beteken je werkelijk wat voor degenen die aan je zorg zijn toevertrouwd? Citaten uit de praktijk maken duidelijk wat ze met haar visie bedoelt. Tegelijkertijd brengt ze veel auteurs in haar onderwijsgesprek in, waarbij de naam van Kees Waaijman niet ongenoemd mag blijven. Vrijwel alle paragrafen lenen zich goed als inleiding op een gesprek over het onderwijs. Het zou mijns inziens een enorme verrijking zijn van het primaire proces en van de onderlinge relaties tussen vakdocenten (en directies) als eens een keer voor deze invalshoek gekozen zou worden. Nog waardevoller lijkt het me om dit boek als sectie of met een paar collega’s te lezen en daarover met elkaar in gesprek te gaan.

Het boek is een pleidooi om de ‘innerlijke ruimte’ van leraren en leerlingen aan te spreken. In deze ruimte’ valt een mysterie te bespeuren. Een leraar die dit levensgeheim ontdekt en eerbiedigt, wekt diep vertrouwen in zijn eigen ziel en in de ziel van zijn leerlingen. Zo’n leraar kan een stem vernemen die hem helpt zijn eigen bestemming te vinden; die hem helpt authentiek te spreken. Met dit besef van bestemming kan hij anderen helpen hun weg te gaan en richting te ontwaren. Geen overbodige luxe, lijkt me. Graag beveel ik daarom dit boek aan bij (a.s.) leraren, directieleden en bestuurders; aan ieder die bezield en bezielend onderwijs een warm hart toedraagt.

drs. Bill Banning (auteur van de spirituele autobiografie Onderwijsdier in hart en nieren. Een persoonlijke visie op groei, professionaliteit en pedagogisch vermogen, 2007).