Tussen twee vuren Buigen of barsten onder het regime van Poetin

Joshua Yaffa was tussen 2012 en 2017 correspondent in Moskou voor de Economist en voor The New Yorker. Na die ervaring is het boek Tussen twee vuren (2020) geschreven, een journalistiek werk met een uitgangspunt wat geïllustreerd zal worden: in Rusland is de verhouding tussen staat en burger zo dat de burger de staat gedoogt, terwijl de burger waar hij kan ook probeert de regels van de staat te omzeilen. De slinkse burger, ofwel de schipperende mens, is het predikaat van de Sovjet mens dat de socioloog Youri Levada eraan gaf in een essay in 2000. Hoewel het uit het boek vooral lijkt op het mechanisme van de ‘dubbeldenk’ dat George Orwell in zijn ‘1984’ ook aan de Westerse burgers meegaf, overtuigd zijn van de goede bedoelingen van de staat en tegelijkertijd ruimte hebben om je eigen weg te gaan, was Levada geïnteresseerd in meer mens voorbeelden maar bleek het uit zijn epidemiologische opiniepeilingen studies dat dit beeld het best paste op de Russische mens die na de perestrojka toch weer naar dit model terugkeerde onder Poetin. Waarom is de Russische burger daar meer aan onderhevig dan de Westerse burger, is een simpele vraag: omdat de staat daar al langer meer van mensen eist en het tweede punt is dat de staat ook voordeel heeft van zo’n samenwerking: het kan van mensen al van te voren verwachten wat ze moeten doen. En dat doen ze dan ook. Behalve als de eis te groot wordt, vermeldt de epiloog, zoals met de Mobilisatie voor de oorlog in Oekraïne.
Hoe de Sovjet mens functioneert (Yaffa herkent steeds meer naarmate hij langer in Moskou verblijft) wordt aan 7 Russische bekende personen geïllustreerd, waaronder de bekende Konstantin Ernst, TV directeur van Kanaal 1. Hij wordt tegenover de TV maker Parfjonov gezet, die zich niet wil conformeren. Ernst heeft echter geen bedreiging tegenover zich, hij is autonoom aan de slag gegaan voor Poetin en maakt verder geen politieke afweging. Hij wordt door niemand bedreigd, hij weet wel al hoe ver hij kan gaan en sluit wekelijks aan bij besprekingen in het Kremlin. Wat er aan de hand lijkt met andere personen is niet alleen dat ze een compromis sluiten met de staat, maar dat er ook echt een conflict ontstaat met een controlerende persoon en dat ze dan een keuze moeten maken. Soms wordt er iemand beschreven die de keuze voor samenwerking niet maakt, zoals de Tsjetsjeense Natalja Estemirova van Memento, een mensenrechtenorganisatie, in het hoofdstuk over haar collega Heda Saratova die de keuze voor samenwerking met de Tsjetsjeense president Kadyrov wel maakt. Al deze voorbeelden zijn overigens interessant om door te nemen.
Navalny valt niet onder de voorbeeld beschrevenen, wel wordt hij als antagonist beschreven, iemand die van de buitenkant naar Rusland kijkt als bijvoorbeeld de burgemeester verkiezingen in Moskou ter sprake komen. Het is voor Yaffa dus een zoektocht naar de mensen die passen binnen het begrip ‘schipperende mens’ waarmee Yaffa begon. Het kan epidemiologisch juist zijn om zo een bevolking te duiden, maar het is duidelijk geen volledig portret van een natie, dat is in de flaptekst toch wel verkeerd geduid. Voor meer informatie over deze duiding is het interview uit 2019 interessant met Lev Goedkov, de opvolger van Levada, met wie Yaffa ook meermaals sprak. Het is te vinden op Google onder wilsoncenter onder de
Titel Who is Soviet Man Today? An interview with Levada Centers Lev Gudkov.