Arnhem 44-45. Evacuatie, verwoesting, plundering, bevrijding, terugkeer

Over het dramatisch mislukken van de geallieerde luchtlandingsoperatie bij Arnhem in september 1944 zijn vele tientallen boeken geschreven. De militaire gebeurtenissen staan hierin steeds centraal, en het vergeefse standhouden van de Blitse parachutisten bij de Arnhemse Rijnbrug en de gevechten in het belegerde Oosterbeek blijven tot de verbeelding spreken.
Veel minder aandacht is tot dusverre besteed aan de gevolgen die de slag om Arnhem voor de burgerbevolking van het omstreden gebied heeft gehad. Wel is algemeen bekend dat die gevolgen ernstig zijn geweest — evacuatie van de gehele zuidwestelijke Veluwezoom, stelselmatige plundering van de verlaten streek, schade die niet meer op een miljoen nauwkeurig was te schatten • naar systematisch onderzoek naar de feiten, hun toedracht en achtergronden heeft nog maar weinig plaatsgevonden.
In dit boek komen militaire aspecten alleen ter sprake voor zover ze nodig zijn ter verduidelijking van wat burgers hadden door te maken in het aller moeilijkste, laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog. Het lot van de burgers in dit geval voornamelijk de burgers van Arnhem — staat hier centraal. Aan de hand van talrijke Nederlandse en Duitse bronnen, ooggetuigenverslagen en andere schriftelijke of mondelinge overleveringen wordt een poging gedaan antwoord te geven op verscheidene vragen die met betrekking tot de gebeurtenis sen in en om Arnhem in 1944/’45 kunnen worden gesteld.
Hoe kon het gebeuren dat ruim 95.000 mensen in het tijdsbestek van ongeveer week hun woningen verlieten en met een minimum aan bagage volstrekt ongewisse toekomst tegemoet trokken? Was dat werkelijk nodig geweest? Bestond er een geldig Duits bevel hiertoe? Hoe was de evacuatie georganiseerd? Wie gaf leiding aan de grote uittocht?

En toen al die mensen op pad waren, wie zorgde er voor hen? Waar kwamen ze terecht en hoe werden ze ondergebracht? Wat gebeurde er met zieken en bejaarden? Hoe kwamen de mensen aan eten? Hoe kwamen ze aan geld? Enige duizenden bleven in Arnhem achter, al of niet oogluikend getolereerd door de Duitsers; anderen waren clandestien teruggekomen of werden gedwongen tewerkgesteld in de verlaten stad. Hoe leefden ze daar en wat konden ze doen om nog te redden wat er te redden viel?
Hadden de Duitsers de evacuatie gelast om vervolgens Arnhem te kunnen plunderen of maakte de gelegenheid de dief? Hoe was de massale roof georganiseerd, wie hadden de leiding en welke richtlijnen golden er?
Al voor de bevrijding — die in april 1945 plaatsvond — werd door tal van mensen nagedacht over de wijze waarop de herbevolking van Arnhem moest worden uitgevoerd. De toelating van de Arnhemmers tot hun volledig ontredderde en gedeeltelijk onbewoonbare stad moest geleidelijk gebeuren en vergde van alle betrokkenen veel geduld en tact. Hoe verliep die herbevolking? Was er na de oorlog meteen een gemeentebestuur dat was opgewassen tegen de ongekende moeilijkheden die zich de eerste maanden voordeden? Op welke st