Contra Kant Herwonnen ruimte voor transcendentie

In het gepopulariseerde 'Contra Kant' betreedt Rutten een ingewikkeld snijvlak. Het werk over een filosofisch vraagstuk dient zowel grondig te zijn als toegankelijk. Is het te weinig toegankelijk dan heeft het te weinig publiek, is het niet grondig genoeg, dan krijgt het publiek niets mee. Een evenwicht tussen die twee is niet eenvoudig te vinden. 'Contra Kant' bestrijdt de kennisleer van Kant. Uitvoering legt Rutten uit wat het principe is van die leer en wat er fundamenteel onjuist aan is. Daarvoor gebruikt Rutten veel herhaling zonder echt iets toe te voegen, maar tegelijkertijd is het verhaal doorspekt met voor een niet- of beginnende filosoof ingewikkelde woorden en begrippen. Wie bereid is te studeren zal met verklarende woordenboeken of het internet de betekenis vrij snel achterhalen en anders de essentie wel begrijpen door de herhaling. Het boekje doorwerken vraagt dus wel enige inspanning voor de instapper. Verder in het boek werkt Rutten zijn alternatieve kennisleer uit en behandelt argumenten voor en tegen. Ook hier zullen de hoofdpunten duidelijk zijn voor de geïnteresseerde lezer. Sommige en met name specifieke details zal de gemiddelde lezer echter over het hoofd gaan. Ook de vergelijking met andere werken zullen voorkennis vereisen om relevant te zijn voor het grote publiek. Voor de compleetheid van het werk zijn die uiteraard wel zinnig en gezien het karakter van dit werk is dat nuttig. Dit moet namelijk een boekje zijn waar je nog eens op teruggrijpt. Daarom hoeft niet alles meteen begrijpelijk te zijn, wie de essentie te pakken heeft zal wanneer gewenst zich weer in de argumentatie kunnen verdiepen. Dit is geen boek om snel te lezen, maar verdient een waardige plaats in de boekenkast van de (breed) geïnteresseerde lezer. Het conflict tussen toegankelijkheid en grondigheid dreigt dus uit te vallen naar de grondigheid, maar de gemotiveerde lezer zal er genoeg uit kunnen halen om zijn blik te verbreden en te verdiepen. Dat sommige passages wat meer aandacht vereisen zal wellicht de voldoening alleen maar vergroten.

Immanuel Kant (1724 - 1804) was er zeker van: wij weten niets van het bóven-zintuiglijke. Alleen het zintuiglijk waarneembare leidt tot kennis. Vond Hume nog dat geloofsuitspraken ook kennisclaims zijn. Kant was keihard: die status hebben ze niet. Geloven en weten sluiten elkaar uit. En daarmee basta. En dat is dan ook al 200 jaar zwaar verankerd in het westerse denken.
Dr. ir. Emanuel Rutten (1973) schiet gaten in de filosofie van Kant. Je moet maar durven! Hij deed dat trouwens al in 2009. Het boek ‘Contra Kant’ is een bewerking van een tekst uit 2009 genaamd: ‘Het kenbare noumenale: transcendentie binnen de-wereld-voor-ons’, zo lezen we aan het begin, na de titelpagina.
En daarmee hebben we direct al een aantal filosofische begrippen te pakken waarmee dit boek behoorlijk is gevuld. Het betoog van Rutten hangt hij op aan ‘de wereld voor ons’. Die wereld is voor ons kenbaar, in tegenstelling tot ‘de wereld in zichzelf’. De wereld in zichzelf kunnen wij niet kennen. Wij zijn niet in staat onszelf los te maken van deze (denk)wereld en als het ware van een afstandje bekijken hoe de wereld los van ons nu precies in elkaar zit. Onmogelijk. Wij mensen zitten tot in onze haarvaten vast in deze wereld (de wereld voor ons) en alleen vanuit dat gezichtspunt kunnen wij ‘kennen’.
Maar is dat dan een kennen met alléén onze zintuigen, zoals Kant meent? Kants epistemologie maakt onderscheid tussen het bovenzintuiglijke (onkenbaar) en het zintuiglijke (kenbaar). Ruttens onderscheid in de wereld voor ons en de wereld in zichzelf valt daarmee toch niet samen. Wij kunnen ‘beslissend gerechtvaardigde’ oordelen geven over bovenzintuiglijke zaken want die behoren (ook) tot ‘de wereld voor ons’.
Rutten bouwt dit uit in zijn alternatieve epistemologie en creëert ruimte om beslissend gerechtvaardigde uitspraken te doen over het bovenzintuiglijke. Hij wordt niet moe om te benadrukken dat Kants fenomenale wereld (alle zintuiglijke ervaringen) en Kants noumenale wereld (onkenbaar) juist niet samenvallen met zijn ‘de wereld voor ons’ (inclusief bovenzintuiglijke) en ‘de wereld in zichzelf’ (onkenbaar).
Kant maakt zich schuldig aan het onderschikken van het denken aan de waarneming. Rutten vindt dat er geen enkele reden is om prioriteit te stellen aan de waarneming. ‘Ons denken kan tot inzichten in ‘de wereld voor ons’ leiden zonder dat hierbij sprake hoeft te zijn van enige fundering in empirische waarneming’, zo stelt hij (blz 51).
Ruttens boek vraagt zeker van niet filosofisch geschoolden een ingespannen lezen. Prettig is dat hij zijn denklijn op veel plekken herhaalt: dat houd je bij de les en zet je aan het denken. Net als Plato’s uitspraak: ‘De Idee van het Goede is de zon in de wereld van het denken’. Zou Rutten het met deze uitspraak eens zijn? Ik denk het niet. Maar oordeel zelf!
Koos van Arkel, Alphen aan den Rijn