De hermetische Gnosis in de loop der eeuwen

Een bonte verzameling van artikelen – oorspronkelijk voordrachten – waarmee de redactie de status van de gnosis als wereldreligie wil aantonen. Het boek opent met een levendige beschrijving van het Alexandrië aan het begin van onze jaartelling, waarin Roelof van den Broek aannemelijk maakt dat het bij de hermetische geschriften niet om een studeerkamerfilosofie ging, maar dat er religieuze gemeenschappen bestonden waar de weg van Hermes werd gevierd.
R.A. Bitter onderzoekt het onderwerp androgynie bij enkele vroegchristelijke denkers en kerkvaders en maakt een verbinding met Russische denkers van de negentiende en twintigste eeuw, zoals Solovjev.
Gilles Quispel ontdekt de oudste versie van het Faust-verhaal en komt tot de conclusie dat Faust oorspronkelijk een gnosticus was, en dat ook "Goethe zijn leven lang een gnosticus [is] gebleven".
Paulus, Augustinus, Pico della Mirandola, Mozart, William Blake en vele andere beroemde namen passeren de revue – te veel om overal iets over te zeggen.
Alleen op één artikel wil ik nader ingaan: "Das Bekenntnis zur Gnosis von Paracelsus bis auf die Schüler Jakob Böhmes" van Carlos Gilly. Dit artikel is in de oorspronkelijke Duitse versie opgenomen, want het "bevat zoveel oud-Duitse citaten en is zo schoon en helder gecomponeerd dat het niet verantwoord en nodig lijkt het in het Nederlands te vertalen" (aldus de redactie, prof. Quispel) – wat erg jammer is en de lezerskring onnodig beperkt.
In een korte inleiding stelt de redactie: "Paracelsus beschouwde de stoffelijke wereld als laag en smerig; onderscheidde tussen de hoogste God, die verlost, en de astrale archonten (heersers) die verantwoordelijk zijn voor deze onze schepping; een ongeschapen oermaterie werd in den beginne gescheiden; er was nimmer een creatio ex nihilo, een schepping uit het niets..." – gnostische gedachtengangen die zowel in de echte als in de aan Paracelsus toegedichte geschriften te vinden zouden zijn.
Dat wekte nogal mijn verbazing, want in alle echte paracelsische geschriften die ik ken en waar dit thema ter sprake komt, heeft Paracelsus het wel degelijk over een schepping uit het niets en over de grootse, wonderbaarlijke werken van God – niks laag en smerig. Ik was dus zeer benieuwd over welke 'echte' geschriften het hier zou gaan.
Wel, in het artikel zelf blijkt dat de boven aangehaalde beweringen zijn ontleend aan de Paracelsus-biografie van Walter Pagel. De auteur neemt deze over zonder een enkel citaat van Paracelsus zelf te brengen of een werk van hem te noemen waarin dit soort gedachten te vinden zouden zijn. Waar Paracelsus in de literatuur met de gnosis in verband wordt gebracht, is vrijwel altijd sprake van één geschrift, namelijk de "Philosophia ad Athenienses", die volgens algemene consensus niet door Paracelsus is geschreven. De auteur vindt echter dat dat niet uitmaakt, omdat in de echte geschriften dezelfde elementen terug te vinden zouden zijn, en gaat vervolgens nog pagina's lang door over de "Philosophia ad Athenienses". Terwijl voor de latere paracelsisten wel uitgebreid uit de originele bronnen wordt geciteerd, geen enkel citaat van Paracelsus zelf!
Ik blijf dus zitten met mijn vraag en met het onbehaaglijke gevoel dat hier de wens om Paracelsus in een bepaalde hoek neer te zetten, sterker was dan wetenschappelijke zorgvuldigheid en het respect voor de persoon om wie het gaat. Van een Paracelsus-kenner als Carlos Gilly had ik iets anders verwacht.
Al met al is het wel een boek dat de moeite waard is voor wie zich grondig wil onderdompelen in de materie. Om de pretentie 'voor ieder begrijpelijk' beter waar te maken, was het fijn geweest als de redactie niet alleen het genoemde artikel van Gilly had laten vertalen, maar ook van alle elders aangevoerde citaten in het Duits, Frans en Engels een vertaling er bij had gegeven.