De onderspitdelver

In 'De onderspitdelver' - oorspronkelijk uit 1983 - doet de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard (1931-1989) in zijn allesoverheersende stijl, zijn reputatie als geniale mopperaar alle eer aan. Het vizier is gericht op de wereld van de concertpianisten, gefinetuned op het obsessieve dat het ware pianiogenie kenmerkt. Voor wie de absolute top wil bereiken in de kunst, schiet de standaard van de levenskunstenaar tekort. Met alle fatale gevolgen van dien…
Wie Bernhard kent, weet dat bij hem dood en zelfmoord overal op de loer liggen. De openingszin valt dan ook meteen met de deur in huis: ‘Ook Glenn Gould, onze vriend en de belangrijkste pianovirtuoos van de eeuw, is maar eenenvijftig geworden, dacht ik bij het betreden van het logement. Alleen heeft hij er niet zoals Wertheimer een eind aan gemaakt, maar is, zoals dat heet, een natuurlijke dood gestorven.’ Vrijwel het hele boek bestaat uit ‘Glenn- en Wertheimerspinsels’ van de verteller, herinneringen die hem, de een na de ander, invallen vanaf het betreden van het logement. Centraal daarin staat de allesbeslissende kennismaking, 28 jaar geleden, met de toen nog onbekende Glenn Gould. Diens genie liet op zowel Wertheimer als de verteller een verpletterende indruk achter. Dodelijk voor Wertheimer uiteindelijk, maar niet voor de verteller, die zich sindsdien als ‘wereldbeschouwingskunstenaar’ is gaan profileren. Met zijn studie 'Over Glenn Gould', waaraan hij nog steeds werkt, wil hij zich klaarheid verschaffen over zowel Wertheimer als Gould.
In een ritmisch bevredigende cadans met repeterende frasen, rolt de obsessieve gedachtestroom van de verteller zich over de bladzijden uit. Alles – geheel conform het stijlkenmerk van deze auteur - in een gestileerde, quasifilosofische taal vol suggestieve vermoedens en groteske veralgemening, met hier en daar geraffineerde ‘woordscheppingen’ als ‘conservatoriumstompzinnigheid’, ‘filosofieschnabbelaars’ en ‘vertolkersseniliteit’. Afgegeven wordt er bijna op alles en iedereen, bewondering is er slechts voor Glenn Gould, die sterk gemodelleerd is naar de reëel bestaande Glenn Gould.

Dat al het gemopper de lezer toch tot glimlachen verleidt, is het geheim van Bernhard. Hij dikt de tragiek niet zozeer aan, maar wringt het tragische in zijn gedachtegang consequent tot in het komische uit, waardoor ontsnappen aan de tragiek mogelijk lijkt. ‘Wie niet kan lachen, is niet serieus te nemen’ leest men. ‘Zodra we de vijftig gepasseerd zijn, komen we onszelf laaghartig en karakterloos voor, dacht ik, hoe lang we die toestand volhouden is de vraag. Velen maken er op hun eenenvijftigste een eind aan, dacht ik. Velen op hun tweeënvijfstigste, maar meer op hun eenenvijftigste. Om het even of ze er op hun eenenvijftigste een eind aan maken of dat ze op hun eenenvijftigste, zoals dat heet, een natuurlijke dood sterven (…) We maken ons verachtelijk als we de vijftig overschrijden en doorleven, doorexisteren.’ Zelfmoord wordt haast als slapstick opgediend in de typering van ‘de Mönchsberg, die ook de zelfmoordberg genoemd wordt, omdat hij bij uitstek geschikt is voor zelfmoord en er storten er zich dan ook iedere week tenminste drie of vier naar beneden. De zelfmoordenaars gaan binnenin de berg met de lift naar boven, zetten een paar stappen en storten zich naar beneden.’

Het vertalen van een ‘roman’ die zo samenvalt met zijn stijl is geen sinecure. Vooral vanwege de bedwelmende cadans van zijn zinnen die op een bewust artificiële manier zijn gecomponeerd: ’Glenn zweeg soms tijdenlang, net als ik die net als Glenn ook wel dagen kon zwijgen, maar niet, zoals Glenn, weken.’ Deze vertaling heeft het meeslepende ritme intact gehouden. Ook de titel 'De onderspitdelver' getuigt ervan dat vertaler Chris Bakker zich goed in Bernhards stijl heeft verplaatst en met zijn titelvondst zoveel gelukkiger uitpakt dan de Engelse editie: The loser.
Wie van schrijvers als Reve, Hermans, Dostojevski, Gogol, Kafka en Beckett houdt, moet ook eens Bernhard gaan lezen.