Kristalman multatuli-oefeningen

Multatuli is een superieure ouwehoer. Atte Jongstra is eveneens een zwetser van hoog niveau. Ik bedoel dat niet denigrerend. Integendeel: wat is bevredigender en uitdagender dan in het bestek van een conversatie de toestand van de wereld uiteengezet te krijgen. Van de meest verrassende details, tot de meest ruime metafysische perspectieven. “Kristalman” is eigenlijk zo’n uitgesponnen conversatie. Heerlijk, ik heb er van genoten.
De negentiende eeuw was de gouden eeuw voor dit soort intellectuele bandeloosheid. In de negentiende eeuw was men gespint op de diepere zin van alles, van alles afzonderlijk en van alles in samenhang. Van madame Blavatsky, medium-raadplegerij, vrijmetselarij en andere geheime genootschappen met “funny handshakes”, over rationeel materialistisch vooruitgangsdenken in het verlengde van de industriële revolutie en de opkomst van nieuwe wetenschappen in het verlengde van de Encyclopedie, tot allerlei vormen van verzet tegen maatschappelijke misstanden onderbouwd met anarchistische, liberale, communistische en socialistische visies van utopische of dystopische aard: de compositie van de wereld was de Europese mens een grote zorg. Multatuli was helemaal een kind van zijn tijd, van deze negentiende eeuw: je zou kunnen zeggen dat hij alles bijzonder maakte, en dat op zo’n manier dat het bijzondere een universele lading kreeg. Wetenschapsfilosofisch is daar het een en ander op af te dingen, wat in de twintigste eeuw dan ook hartstochtelijk gedaan is, maar het maakt de werkelijkheid wel fascinerend.
Atte Jongstra maakt dit in “Kristalman” op een fantastische manier duidelijk. Over min of meer alles wat Multatuli aanstipt wijdt Jongstra breed uit. De werken van Multatuli vormen de gecondenseerde vorm van zijn vormeloze gedachtenwereld. Jongstra draait het proces om en herschept uit het gecondenseerde weer de vormeloze gedachtenwereld. Dat is natuurlijk nooit die van Multatuli zelf. Jongstra is daar eerlijk in: het is voor hem een persoonlijke exercitie. Maar hij pretendeert dat hij wel dichtbij kan komen. Wat Jongstra daarvoor zo geschikt maakt is dat hij zelf in feite een negentiende eeuwer is. Hij is namelijk patafysicus. En patafysica is de wetenschap van het specifieke, van de wetten die de uitzondering beheersen. Door te zoeken naar het specifieke verkrijgt men voor elk voorval een wet. Dat behoedt je voor de peilloze domheid om voor alles één wet te willen formuleren en aan iedereen opleggen. Waarmee we de kern van Multatuli’s streven te pakken hebben: het bevechten van deze gelijkschakelende domheid. Zijn ideeën vormen eigenlijk al een encyclopedie van de domheid, lang voordat van Boxsel –een collega-patafysicus van Jongstra- deze rond de laatste eeuwwisseling begon te schrijven.
Heb ik door het lezen van dit boek nu een scherper beeld van Multatuli gekregen, een betere kijk op zijn werk? Neen. Ik weet vooral meer van de negentiende eeuw, van de geestesrijkdom daarvan, en van de weeromstuit van de armoede van de late twintigste en vroege eenentwintigste eeuw.

Wanneer je de Max Havelaar van Multatuli hebt gelezen of wilt gaan lezen, dan is dit boek van Atte Jongsta echt de moeite waard om ook te lezen. Naast Nescio en Willem Elsschot reken ik Multatuli tot de beste schrijvers in ons taalgebied. En ookheel mooi Nederlands. Prachtige diepe gedachten.