Grote klassieken - De religie binnen de grenzen van de rede

Als God wijs, goed, en almachtig is, waar komt het kwaad in de schepping dan vandaan? Het theodiceeprobleem heeft theologen, filosofen, en ongetwijfeld ook leken, eeuwenlang beziggehouden. De klassieke veronderstelling van de wijze, goede en almachtige christelijke lijkt niet vol te houden: Als God het kwaad niet voorzien heeft, is hij dan wel wijs? Als God het kwaad geschapen heeft, is hij dan wel goed? Als het kwaad van buiten God's bereik komt, is hij dan wel almachtig?
Kant stelt dat het kwaad niet van God komt, maar van de mens. De mens is immers vrij, en moreel verantwoordelijk voor zijn daden. Vrijheid is slechts vrijheid als deze vrijheid ook kan leiden tot het kwade. Anders beweegt de mens zich in een afgebakend domein (het domein van het goede), en is hij niet echt vrij; immers, niet vrij tot het kwade. Als de mens niet vrij is, is hij niet verantwoordelijk. Je bent pas verantwoordelijk, als je ook anders had kunnen handelen. Beide is de mens volgens Kant wel.
Waar komt dit kwaad dan vandaan? Als het in de menselijke natuur zit, zit het in de schepping, en is het kwaad afkomstig van God. Als de mens als soort ‘verbonden’ aan het kwaad is, wat Kant beweert, dan ligt het kwaad niet aan/bij de persoon en de keuzes die hij in vrijheid maakt, maar gaat het aan de persoon vooraf. De grond van het kwaad moet tussen de menselijke natuur (schepping van God) en de persoon de vrij handelt inliggen.
Voor mensen die bekend zijn met Kant, komt hier een bekende notie om de hoek kijken: de maxime. De grond van het kwaad moet liggen in de maxime (de houding die aan de handeling voorafgaat). Omdat de mens niet een puur redelijk wezen is, zijn er altijd onredelijke tendensen aanwezig in de mens. Handelingsgronden die afwijken van de morele wet die de rede ons voorschrijft. Deze inboezeming om te handelen naar iets anders dan de morele wet, is (de neiging naar) het kwaad.
Deze maxime moet in vrijheid aangenomen zijn. Anders is de mens niet verantwoordelijk voor zijn handelingshouding. Hier wringt echter toch de schoen: als wij om het soort wezen dat wij zijn een hang naar het kwaad hebben, hoe vrij zijn wij dan? Ja, we zijn begiftigd met de rede. Hebben derhalve kennis van de morele wet, en derhalve de mogelijkheid anders te handelen. Zouden wij echter niet neutraal tegenover goed en kwaad moeten staan, in plaats van de neiging tot het kwaad die Kant ons toeschrijft, om van echt ‘vrij’ te kunnen spreken?
Kant’s verhaal wordt helemaal wat minder sterk als hij opzoek gaat naar de oorsprong van het kwaad in de menselijke maxime. Deze moet in vrijheid ontstaan zijn, en ons niet bij de eerste mens meegegeven zijn door God. Onze beweegreden zijn voor ons echter opaak: we weten nooit met zekerheid of wij wel vanuit de goede maxime handelen. Onze handelingsgronden (maximes) gaan de fysieke (waarneembare) handeling namelijk vooraf, vallen derhalve buiten het empirisch waarneembare, en kunnen wij via die weg niets over zeggen. Maarja, stelt Kant: gezien wij beperkte wezens zijn, is het toch niet zo gek dat wij niet de gehele schepping kunnen bevatten? Oftewel, God’s wegen zijn ondoorgrondelijk? Is dat niet een gigantisch zwaktebod?

Dit is niet sterkste werk van Kant waar ik ‘bekend’ mee ben. Die uitkomst van zijn filosofisch onderzoek leek van te voren al vastte liggen: God is wijs, goed, en almachtig, de mens vrij, ergo het kwaad komt van de mens.
Het werk heeft iets krampachtigs.