Het monotheïstisch dilemma of de theologie van het terrorisme

Door de aanslagen van 9/11 kreeg het begrip ‘religieus terrorisme’ wereldwijde bekendheid. Dat vreselijke terreurdaden gepleegd werden door mensen die hun moorddadige aanslagen verantwoordden op basis van ‘heilige teksten’ was natuurlijk niet nieuw, maar kreeg door de aanslagen op de Verenigde Staten, en later ook in Madrid en Londen, enorm veel aandacht. Sindsdien hebben tal van denkers zich gebogen over de intrinsieke drijfveren van dergelijke daders en over de vraag hoe de staat moet reageren op religieus gemotiveerd geweld. Nu zijn er heel wat mensen die elke link tussen religie en geweld ontkennen. Wie geweld pleegt handelt volgens hen in tegenspraak met de goddelijke geboden. Iemand die écht leeft volgens de bepalingen van hun godsdienst, dus de godsdienst van die mensen die een dergelijke link ontkennen, kan en mag dit volgens hen niet doen. In zijn boek Het monotheïstisch dilemma toont de Nederlandse rechtsgeleerde en filosoof Paul Cliteur evenwel aan dat juist in de drie monotheïstische godsdiensten (jodendom, christendom en islam) veel geweldspotentieel besloten ligt en dat tal van terreurdaden juist gebeur(d)en op basis van wat in de teksten van de vermeende heilige boeken, het Oude Testament, het Nieuwe Testament en de Koran, staat.

Cliteur geeft drie concrete voorbeelden. Zo kon men op kerstdag 2009 verhinderen dat de Nigeriaanse moslimterrorist Abdulmutallab een bom liet ontploffen tijdens een vlucht van Amsterdam naar Detroit. Zijn drijfveer was de jihad, zijnde de overheersing van de wereld door de islam. Zijn tweede voorbeeld is de moord in 1995 door de orthodoxe jood Yigal Amir op de toenmalige eerste minister van Israël, Jitzak Rabin. Hij vond het zijn plicht om Rabin te doden omdat die met een mogelijk vredesverdrag met de Palestijnen het leven van andere joden in gevaar zou hebben gebracht. Zijn derde voorbeeld is de moord in 2009 door de ‘born-again christian’ Scott Roeder op de abortusarts George Tiller. Hij zag het doden van de arts als een rechtmatig middel om een ongeboren kind te beschermen.

En zo zijn er nog tal van voorbeelden te geven van mensen die anderen vermoorden in naam van God of op basis van een religieuze bepaling. En dit blijkt dus een probleem in elk van de monotheïstische godsdiensten. Toch valt het op dat de terreuraanslagen door christenen en joden hoofdzakelijk gericht zijn tegen mensen in eigen kring of land, terwijl het islamitisch terrorisme overal toeslaat. Met deze voorbeelden zegt Cliteur niet dat religie de oorzaak is van alle kwaad in de wereld, noch dat seculiere ideologieën geen gewelddadige uitvloeisels kunnen kennen, maar wel dat een kleine groep monotheïstische gelovigen in dat geloof en in hun religieuze traditie aanknopingspunten aantreffen waarmee ze hun gewelddadige gedrag kunnen legitimeren.

Het monotheïstisch dilemma zal veel stof doen opwaaien, zeker binnen religieuze kringen en diegenen die ervan overtuigd zijn dat religie een belangrijke factor speelt in de sociale cohesie van een samenleving. Cliteur toont echter overtuigend aan dat elke monotheïstische religie alleen zorgt voor cohesie binnen de eigen geloofsgroep maar tegelijk ook voor weerstand bij anderen, en dat het daarom geen basis kan zijn voor een vreedzame samenleving. Zijn stelling is dat we onze duur bevochten vrijheden niet kunnen veilig stellen door toegevingen te doen aan de intoleranten, maar dat we die vrijheden juist maximaal moeten gebruiken om die intolerantie aan te duiden. Wie meent dat zijn stellingen veel te scherp zijn, moet dringend de Bijbel en andere ‘heilige’ teksten onderzoeken, zoals Cliteur deed. Dan zal men lezen dat de monotheïstische godsdiensten niet alleen pleiten voor naastenliefde en begrip voor de ander, maar ook en vooral voor geweld en intolerantie.

Het doel dat Cliteur zich stelde bij het schrijven van Het Monotheïstisch Dilemma was bescheiden: de stelling verdedigen dat in monotheïstische godsdienst als zodanig een manier van denken besloten ligt die, tot zijn uiterste consequentie doorgevoerd, tot terrorisme kan leiden. (Dat is dus niet hetzelfde als zeggen dat elke monotheïstische godsdienst automatisch of uiteindelijk tot geweld leidt.) Dat doel bereikt Cliteur zeer zeker, maar de stelling is zo zwak geformuleerd dat je als lezer het gevoel hebt dat er meer uit te halen viel. Cliteur brengt enkele interessante punten naar voren - zoals het 'duaal burgerschap' van een religieus terrorist: moet hij zich aan de wereldlijke of de goddelijke wetten houden? -, maar blijft op andere momenten erg lang hangen bij dezelfde argumenten. Toch is Het Monotheïstisch Dilemma een boeiende aanvulling op elke religiekritische bibliotheek.

Excellent boek over de mogelijke spanning die heerst tussen de monotheïstische godsdiensten en de organisatie van de neutrale staat.

Na het lezen van een essay van Cliteur een jaartje geleden had ik ook verwachtingen over zijn analyses van de huidige problemen rond islamistische terreu. Deze zijn helemaal niet ingevuld. Cliteur is erg slordig in zijn benaderingen: zijn analyses zijn erg onvolledig in de breedte en ontbreken aan diepgang. Hij herhaalt zich op een enerverende wijze en betitelt zich ondertussen als deskundige en wetenschapper. Decreten van zijn boek haalt hij ook tientallen keren aan om een mij onbekende reden. Ik begrijp niet hoe hij na het afleveren van een dergelijk ondermaats werk zo vergenoegd gefotografeerd op de achterflap wil verschijnen.

Dit wil niet zeggen dat er niets nuttig in zijn opvatting kan zitten, alleen werkt hij dit onvoldoende uit om inderdaad te onderzoeken wat de relevantie er van is. Hoe kan een 'wetenschapper' zo oppervlakkig zijn? Bovendien verwijst hij dan naar The Case of God waarin Armstrong wél de moeite heeft genomen om het godsbegrip doorheen de geschiedenis te onderzoeken en daardoor de nuances van dit begrip doorheen de woelige jaren van de 3 monotheïstische godsdiensten aantonende. Cliteur heeft wel lef Armstrong slordig te noemen???

Ik heb recent ook Goden Breken van Mark De Kesel gelezen. Dat is pas filosofisch onderzoek van een hoog niveau, tastende naar de kern van de problematiek in plaats van op basis van oppervlakkige interpretaties wat rond te dolen.

Jammer Paul, deze keer haal je onvoldoende punten, terug naar de banken.

Door geforceerde beperkingen en gezochte verbanden komt Het Monotheïstisch Dilemma over als een oefening in kromredeneren naar een gewenste conclusie toe. Op pagina 189 introduceert Cliteur het ‘cultureel polytheïsme’ en vervolgens pusht hij dit te pas en te onpas. De nadrukkelijkheid waarmee hij dat doet, overigens nogal in contrast tot zijn voorzichtige redeneertrant, had mij schijnbaar moeten overtuigen. Helaas, wat mij betreft had Cliteur net zo goed kunnen kiezen voor een redenatie over hoe voetbal een rol speelt in het internationale terrorisme, maar ja, daar is niet veel over geschreven en dus had hij dan geen 892 andere hooggeleerden kunnen citeren.
Klink ik boos? Ik ben in elk geval zeer teleurgesteld. Doorheen het boek was ik geïrriteerd over het volgende. Hoewel Cliteur enkele malen collega-schrijvers kwalijk neemt dat zij slordig met hun begrippen omgaan, omschrijft hijzelf nergens wat hij verstaat onder ‘geloof’, ‘religie’ en ‘godsdienst’. Hij gebruikt die begrippen door elkaar heen alsof ze inwisselbaar zijn. Ik meen toch goed begrepen te hebben dat hij beweert dat er iets fundamenteel mis is aan monotheïstisch ‘geloof’, ‘religie’,‘godsdienst’, waardoor terrorisme gemotiveerd en gelegitimeerd wordt. Dan komt het er dus op aan hoe de schrijver de kernbegrippen Jodendom, Christendom en Mohammedanisme benadert.
En dan nog dit. Cliteur neemt van elke monotheïstische religie (godsdienst, geloof) een terroristisch voorval. Of die voorbeelden vergelijkbaar zijn, daarover kan stevig worden getwist. In elk geval betreffen de uitweidingen alleen het religieuze terrorisme van de islam, pardon, het islamisme (dat schijnt iets te zijn dat niet de islam is). Het lijkt er op, dat er geen boek mocht ontstaan alleen over de islam, pardon, het islamisme, en dat daarom het Jodendom en het Christendom er met de haren bijgesleept zijn.
Dit boek kan ik u niet aanraden, tenzij u 315 pagina’s kromredeneren doorworstelen een aangenaam tijdverdrijf vindt en 85 pagina’s noten als feestelijk toevoeging waardeert.
BTW Het geweten kent de waarheid
(dit betreft ‘geloof’ in de zin van: ‘kijk hebben op’, ‘zien dat het zo is’).