Bonobo en de tien geboden moraal is ouder dan de mens

Ik ben een soortement van alleslezer. Van genre fantasy tot literatuur en non fictie. Van dit boek ben ik onder de indruk. Niet alleen omdat wat er gezegd wordt mijn interesse heeft, maar vooral ook op de prettige manier waarop hij zijn (wetenschappelijke) bevindingen naar het grotere publiek brengt. De Nederlander Frans de Waal heeft zijn naam gevestigd als primatoloog, bioloog en psycholoog. Hij heeft voornamelijk gewerkt en gewoond in de VS en dit boek heeft hij dan ook eerst in het Amerikaans geschreven met een andere titel: The Bonobo and the Atheïst. In search of humanism among the Primates.

De manier waarop hij schrijft is bescheiden, prettig en schijnbaar onbevangen gemakkelijk. Een schrijver pur sang. Hij vertelt ons hoe het nu werkelijk zit met waar ons moraal vandaan komt. Van bovenaf, 'de religie' of bottom up? Op het eind van dit boek kan je geen andere conclusie trekken dan de zijne. Allereerst omdat hij de grenzen van wetenschap en religie (aan de hand van filosofie bijvoorbeeld) als geen ander nieuwsgierig vooruit voor ons verkend heeft. Aan de andere kant door zijn plezierige schrijfstijl die het voor veel mensen beladen onderwerp zeer toegankelijk maakt. Ik vermoed dat meer Amerikaanse non-fictie schrijvers gewoon zijn op deze manier te schrijven dan andere, mij bekende, non-fictie schrijvers die onder mom van hun zus of zo autoriteit wat 'is' en 'behoort' door elkaar halen. Trouwens, dit onderwerp gaat De Waal ook niet uit de weg. Hij gaat helemaal niets uit de weg en neemt allerlei mogelijke opties onder de loep. Hij heeft veel van zijn inspiratie ontleend aan het surrealistisch werk van Jeroen Bosch en het humanisme.

Inhoudelijk geeft het boek lucht aan de vermeende kloof tussen geloof en wetenschap. Luchtig, omdat het voor hem kristalhelder is dat moraal en evolutie bij elkaar horen en niets iets kan zijn wat van bovenaf opgelegd is. Met humor en relativerend, omdat je vele voorbeelden krijgt voorgeschoten uit 'de mensenwereld' en de wereld van, bijvoorbeeld, de primaten. Het is gewoon als mens én primaat herkenbaar.

Ik heb al vaker iets van Frans de Waal gelezen, oa Chimpansee politics, en het is altijd interessant. Dat geldt ook voor het huidige boek De bonobo en de tien geboden. Het boek is deels gebaseerd op serieus wetenschappelijk onderzoek, maar ook op vele observaties van het gedrag van bonobo's, chimpansees en andere zoogdieren. En het is vlot en toegankelijk geschreven. Ook De Waal's nuchtere, relativerende kijk op het leven, en zijn open mindedness maken het voor mij een prettig boek.
Het boek bevat ook een belangrijke boodschap. Namelijk, dat vele zoogdieren en zeker de primaten aantoonbaar morele neigingen vertonen, zoals eerlijk delen, de zwakkere helpen en conflicten bijleggen. De moraliteit van de mens heeft dus een evolutionaire basis. Dit is goed nieuws, want onze beschaving is dus kennelijk niet een dun vernisje, zoals ik vroeger leerde, maar is tenminste deels diep in ons verankerd. De moraal is daarmee ook veel ouder dan de religie, en dat relativeert de betekenis van dit laatste fenomeen. De Waal ziet religie als een van de vele menselijke pogingen om de ethiek institutioneel te verankeren, maar niet als de brenger van de moraal. Dat spreekt mij aan.
Voor wie de bonobo nog niet kent, is dit boek ook een geweldig leuke kennismaking met deze intrigerende primaat. Ik vraag me overigens af of de mens nu meer heeft van de bonobo of van de veel agressievere chimpansee. Daar is het boek niet helder over. Ook is de titel van het boek enigszins misleidend want het gaat zeker niet exclusief over bonobo's.
Tenslotte nog iets wat ik mis in het boek. Het geeft weliswaar vele aanwijzingen dat en waarom de mens (ook) van nature geneigd is tot het goede, maar het gaat slechts sporadisch in op het m.i. ook aantoonbare gegeven dat de mens eveneens geneigd is tot alle kwaad. Zeker tov 'outgroups', maar soms ook binnen de eigen groep. Daarmee blijft het boek enigszins eenzijdig. Tenminste een hoofdstuk daarover had niet misstaan. Er is vast veel onderzoek naar gedaan door biologen. Misschien een mooi onderwerp voor zijn volgende boek?

Een zeer lezenswaardig, uiterst nuttig en plezierig werk van Frans de Waal. Het benadrukt hetgeen ik reeds vermoedde, maar niet wetenschappelijk was aangetoond, namelijk dat empathie ingebakken zit in onze genen. Het is het resultaat van een evolutie en komt ook reeds voor bij de gemeenschappelijke voorouders van chimpansees, bonobo's en mensen.
Ik heb het in een zeer korte tijd gelezen en kon het nauwelijks wegleggen.
Het beste boek dat ik in tijden heb gelezen.