Het een als het ander roman

Als er een boom omvalt in een bos en er is niemand in de buurt om het te horen, maakt het dan een geluid? Dit bekende filosofische vraagstuk vormt de kern van dit boek: bestaat een schilderij niet als er niemand naar kijkt? En om dezelfde vraag door te trekken naar de uiterste consequentie: kan iemand niet sterven als er altijd iemand aan hem denkt?
In het eerste gedeelte van dit intelligente en speelse boek van Ali Smith is het George, eigenlijk Georgia, een verwarde tiener, die reageert op de dood van haar moeder door te proberen haar levend te houden met een collage van foto's uit haar leven en met haar herinneringen aan haar. George kan zich niet voorstellen dat haar moeder er nu niet meer is en laat heden en verleden door elkaar lopen in een krampachtige poging om haar moeder bij zich te houden. “Denk je dat we nog steeds herinneringen hebben als we doodgaan?” is de vraag die George zichzelf en de schoolpsycholoog stelt. Haar moeder was een vrolijke, intelligente feministe met liefde voor beeldende kunst. Ze heeft George mee op sleeptouw genomen naar Italië om een serie fresco's uit de vijftiende eeuw van de kunstenaar Francesco del Cossa te bekijken die ze in een tijdschrift gezien heeft. De muur met de fresco's was vierhonderd jaar lang overgekalkt en niemand wist dat. “Gaan dingen gewoon weg? zegt haar moeder. Bestaan dingen die zijn gebeurd niet, of niet meer, alleen omdat wij ze niet voor onze neus kunnen zien gebeuren?”

Het tweede gedeelte van het boek telt precies evenveel pagina's. Hierin is de geest van de schilder van de fresco's aan het woord, die door een onbekende oorzaak de wereld van George kan observeren. Zoals George en haar moeder naar de fresco's keken, zo kijkt Francesco naar het leven van George, terwijl hij ook terugblikt op zijn eigen leven. Ook hier lopen verleden en heden door elkaar. En er zijn nog meer overeenkomsten: waar George alleen de naam van een man draagt, is Francesco een vrouw die de identiteit van een man heeft aangenomen uit angst dat een vrouwelijke kunstenaar als een anomalie gezien wordt. Als George en haar moeder voor de fresco's staan, kunnen ze niet met zekerheid zeggen welke figuren mannen en welke vrouwen moeten voorstellen. Ook Francesco denkt in eerste instantie dat George een jongen is. De ontstaansgeschiedenis van de fresco's die George en haar moeder proberen te duiden, wordt in dit deel verteld.

Kijken en interpreteren, daar gaat dit boek over. Heeft ons referentiekader ons vooringenomenheid bezorgd? Kunnen we altijd alleen maar vanuit ons eigen perspectief de dingen zien? Is voorkennis een hulpmiddel of een obstakel? Gaat het om het kunstwerk, de kunstenaar of zijn publiek? Om dit aan de orde te stellen heeft Ali Smith het boek in twee versies laten uitbrengen: bij de ene is het verhaal van George het eerste, bij de andere het verhaal van Francesco. Hoe je dit boek leest, hangt af van het verhaal waarmee het begint. Smith speelt een spel waarin heden en verleden gespiegeld en dooreengeweven worden. Een echt einde hebben geen van beide boeken; daar gaat het ook niet om, net zo min als dat alle vragen worden beantwoord.

Mijn versie van het boek begint met het verhaal van George. In reacties op het boek heb ik gelezen dat vrijwel voor alle lezers geldt: met welk verhaal je ook begint, het wordt de enige juiste volgorde. De keuze die we moeten maken, bepaalt hoe we lezen. Het boek andersom lezen kan daarna niet meer, omdat onze interpretatie dan al vaststaat. Smith is daarmee in haar opzet geslaagd. Dat het boek ook nog buitengewoon mooi geschreven is, draagt zeker bij aan mijn waardering.

Positieve punten van dit artikel zijn: goede kwaliteit en duurzaam.

Snelle bezorging. Fijn

Boeiend en beslist ongewoon boek