Soliloquium Een mystieke oefening in verlangen

Deze tekst van Willem Teelinck (1579 - 1629) in de serie Mystieke teksten, uitgebracht door het Titus Brandsma Instituut in Nijmegen, was mij volledig onbekend. Het Soliloquium uit 1628 heeft wat betreft inleider en vertaler Herman Westerink en Thom Mertens een plaats in de mystieke traditie. Die moet je volgens hen niet te beperkt opvatten. Ook ik vond het niet direct aannemelijk dat een zo door-en-door calvinistische tekst tot de mystiek gerekend moet worden. Heeft niet juist die calvinistische traditie altijd gemeend dat de afstand tussen God en mensen onoverbrugbaar is? Hoe zou deze 'vader van de Nadere Reformatie', zoals Vondel hem aanprees, daar dan mee omgaan?
Het spreekt erg voor deze uitgave en de serie dat de tekst voorzien wordt van een gedegen inleiding. Westerink plaatst daarin de tekst in het grotere historische en theologische plaatje. En dat is wel nodig, want de afstand in tijd en spiritualiteit is groot. Weinig Nederlanders kennen nog deze innige vorm van geloofsbeleving. Zelfs voor een doorgewinterde theoloog kan het een terra incognita zijn. Ik vind persoonlijk deze uitstekende contextualisering van het Soliloquium ook het meest interessante aan deze uitgave. Een boeiende kijk op de godsvrucht van de 17e eeuwse Nederlanders! In het vroomheidspraktijk waren ze erg bezorgd om de eeuwige staat van hun ziel. De predestinatieleer boezemde angst in. Met die problematiek houdt Teellinck, predikant van Middelburg, zich in deze tekst bezig. Westerink plaatst het in de context van godsdienstoorlogen en de erfenis van een gedeeld Europa als gevolg van de Reformatie. Hoe wist je als gewone gelovige nu nog wie je moest vertrouwen, als het om je eeuwige verkiezing ging? Daarnaast betoogt Westerink in de inleiding ook dat het hier om calvinistische mystiek gaat. Die kenmerkt zich door de mystiek van het voortdurende en steeds intensievere verlangen (en niet de rede of het gevoel, die beiden worden gewantrouwd). De ware gelovige verlangt almaar heviger naar zijn of haar zaligmaking. Het komt aan op de gepassioneerde liefde voor Christus, de bruidegom van de ziel (inderdaad een klassiek thema in de mystiek). De intensiteit van het verlangen is duidelijk merkbaar in de tekst van het Soliloquium. Daarom is de uitgave ook van de eigentijdse ondertitel 'Een mystieke oefening in verlangen' voorzien.

Het zeventiende eeuwse Nederlands is in een uitstekende vertaling door kenner Thom Mertens naar eigentijds taalgebruik over gezet. De tekst is daarmee prima te volgen. Ten opzichte van de oudere vertalingen is deze uitgave dus duidelijk winst.

De tekst zelf kenmerkt zich door tal van verkenningen van de zondige ziel, en het proces van bekering. Verwacht geen doorwrochte systematiek, maar inderdaad een van mystiek doortrokken tekst. De algehele vraagstelling is de 21e eeuwse Nederlander (en ook het merendeel van de kerkgangers) vreemd geworden. Dat pleit niet tegen de uitgave, maar maakt de tekst niet meteen inhoudelijk ook toegankelijk - zoals de redacteuren ook erkennen. De uitgave vraagt eigenlijk ook om een gedegen actualisatie van de thematiek, maar een dergelijke interpretatie zou de inzet en omvang van de serie te buiten gaan. Voor het beeld van de calvinistische traditie is deze vertaling van het Soliloquium echter een absolute toevoeging. Die traditie wordt in de beeldvorming vaak van veel clichés voorzien. Deze uitgave maakt zichtbaar hoe rijk geschakeerd de 17e eeuwse spiritualiteit was (Teellinck was een graag gelezen auteur). Wie serieus kennis wil nemen van deze traditie, is door deze nieuwe vertaling en inleiding goed geholpen.