De net-niet elite Hoogopgeleiden tussen macht en meritocratie

Geschreven bij De net-niet elite

Dylan van Rijsbergen doorbreekt het taboe in Nederland om over klassen te praten en dat is tevens de grote meerwaarde van zijn boek. Hij haalt veel literatuur aan. De klasse die hij centraal zet, noemt hij ‘hoofdwerkers’. Zij vormen de middenklasse en ontlenen hun relatief hoge status en politieke invloed aan diploma’s op wo- en hbo-niveau. Hoofdwerkers werken in sectoren als onderwijs, zorg, bedrijfsleven, openbaar bestuur en zijn veelal in loondienst.

In Nederland ontbreekt in het publieke debat over (on)gelijkheid de verdeling van macht en welvaart. Instituten als het SCP of de WRR classificeren op basis van opleiding, kansen, startpositie en hulpbronnen, maar dit ontneemt het zicht op wie de echte bovenklasse vormt en dat is de vermogenselite, de vermogende 1% van Nederland. Haar inkomsten komen uit winsten, rentes, dividend, dus uit kapitaal en niet voornamelijk uit werk. De vermogenselite heeft macht door bezit en kan via lobby’s, schenkingen en marktmacht veel invloed uitoefenen op het regeringsbeleid.

De hoofdwerkers hebben die macht en het kapitaal niet, maar zij worden vaak gelijkgeschakeld en schakelen zichzelf gelijk met de bovenklasse. Ook Joris Luyendijk rekent zichzelf en andere zeven vinkers daartoe. Van Rijsbergen laat zien dat de focus op ‘zacht kapitaal’ (sociaal, cultureel, persoons) blind maakt. Met ‘zacht kapitaal’ betaal je geen rekeningen en de verzilvering van zacht kapitaal ligt in de (onzekere) toekomst. Hard kapitaal is in het nu. Ook bespreekt hij de nadelen van ‘perfecte gelijkheid’, die tot twee klassen leidt, te weten winnaars en verliezers, en hij bespreekt hoe bang de middenklasse is voor sociale daling.

Je vraagt je als lezer af of het SCP en de WRR in feite geen nepnieuws verspreiden door de vermogenselite zo buiten schot te houden. De laatste decennia heeft Nederland een publieke verarming gekend. Dit uitkleden van het sociale systeem heeft behalve de arbeidersklasse ook de middenklasse getroffen, vooral werkers in het onderwijs, de zorg, de wetenschap en de cultuursector.

En juist hier ligt nu een gezamenlijk belang om de verzorgingsstaat opnieuw te waarderen, want ook de middenklasse is gebaat bij een sociaal vangnet bij gebrek aan hard kapitaal, dat de bovenklasse wel heeft. Het lastige hierbij is dat lid worden/blijven van de middenklasse een individueel proces is, terwijl er samenwerking en collectieve actie nodig zijn om als groep een rem te worden op de macht van het kapitaal. Toch nodigt de auteur de middenklasse ertoe uit niet langer horig te blijven aan de vermogende elites, maar gezamenlijk te werken aan een tegenmacht en op te komen voor die andere 99% van Nederland.

Zijn boek vind ik verfrissend. Hij benoemt ook de gevoelens die in de middenklasse leven, zoals ‘valangst’, ‘streefschaamte’, schuldgevoel (over het bezit van zacht kapitaal). Ik houd het voor mogelijk dat de onrealistische voorstelling van zaken over klassen, gelijke kansen, en meritocratische idealen, mede heeft geleid tot veel negatieve gevoelens die in de samenleving leven, waardoor groepen tegen elkaar opgezet werden. Sociale tevredenheid kan terugkomen als iedereen snapt wat hem werkelijk dwars zit dankzij realistische analyses over een te onrechtvaardige sociaaleconomische verdeling en dankzij doelmatige maatregelen.

Ik vond het boek vlot lezen en las het als een literatuurstudie met een duidelijke boodschap.

Puntje: de tussenkopjes hadden had ik graag als paragrafen in de inhoudsopgave teruggezien. Verder miste ik het meest inzichtgevende boek over armoede, ‘Schaarste’ van Eldar Shafir en Sendhil Mullainathan, in de literatuurlijst.

Hopelijk bereikt het boek zijn doel bij een groot lezerspubliek, want discussies over het opheffen van hiërarchie tussen mbo, hbo en wo leiden alleen maar af van waar het echt om gaat: het eerlijker verdelen van macht en kapitaal. Voor schijndiscussies en met meel in de mond praten over inkomen, koopt een samenleving niets, behalve verdeeldheid en hypocrisie.