De wiekslag van hun geest - Hollandse Historische Reeks 18 De Leidse universiteit in de negentiende eeuw

Dit boek wil een zo volledig mogelijk beeld geven van de Leidse universiteit in de negentiende eeuw. Dat wil zeggen dat niet alleen aan professoren maar ook aan curatoren en studenten, niet alleen aan wetenschap maar ook aan bestuur en studie, niet alleen aan intellectuele maar ook aan materiële en maatschappelijke aspecten ruime aandacht geschonken wordt. De Leidse universiteit als instelling van onderwijs, kweekplaats van een elite en onderkomen van wetenschap, in de periode van 1815 tot 1905, dat is het onderwerp van dit boek. Om de overstelpende hoeveelheid materiaal, zowel archivalia als contemporaine literatuur, het hoofd te kunnen bieden, werd gekozen voor een verdeling en/an in drie perioden van elk dertig jaar. Als bij de rotatie van een molenwiek doorlopen de verschillende thema's die in dit boek aan de orde komen steeds een ontwikkeling in drie stadia, waarbij de derde periode in menig opzicht de voltooiing is van de twee voorgaande, maar ook op een bepaalde manier een herhaling vormt van de eerste periode. De eerste en derde zijn perioden van spanning, van interne verdeeldheid en verstoord evenwicht. Ze omsluiten een periode van relatieve rust,, consensus en balans.
De perioden van spanning en verdeeldheid zijn tevens de bloeiperioden van de Leidse universiteit in deze eeuw. Het organiek besluit van 1815, de eerste wettelijke regeling op het hoger onderwijs die Nederland kende, gaf aan de Leidse universiteit de titel van ‘eerste’ hoge school, met voorrang in ‘subsidiën en tractementen’. Leiden was in het begin ook de eerste universiteit, met een keur aan beroemde hoogeleraren ( Brugmans, Kemper, Van der Palm, Reuvens, Hamaker, Thorbecke) aan tot de verbeelding sprekende instellingen (de hortus botanicus, de anatomische verzameling. de museale collecties) en befaamde studenten (Kneppelhout, Beets, Van de Linde).
Het midden van de eeuw was veeleer een periode van inkeer, van bestendiging. Ook nu kende de universiteit haar grote namen (Kaiser, Cobet, Kuenen, Dozy, Heynsius) maar ze spraken minder tot de hele natie alswel tot de specifieke wetenschap waartoe ze geroepen waren. Zuinigheid kenmerkte het onderwijsbeleid en menig instelling ondervond daarvan de beperkende werking. De studenten vormden de vriendenclub die het corps geweest was om tot een belangenorganisatie en legden zich toe op de dichting van de kloof die hen tot dan toe van de omringende maatschappij gescheiden had.
Sedert de nieuwe hoger onderwijswet van 1876 waren de Leidse universiteit alle wettelijke voorrechten ontnomen. Ook getalsmatig, in aantal studenten en professoren, werd de voorsprong die de Leidse universiteit de gehele negentiende eeuw gekend had teniet gedaan. Toch bloeide de universiteit als nooit tevoren. Een verdeeld studentencorps (aristocraten versus democraten, leden versus 'nihilisten') organiseerde studentenmaskerades van grote schoonheid. De universiteit werd gestoffeerd met een groot aantal nieuwe laboratoria en andere onderwijsvoorzieningen, dat het bestuurlijk vermogen van curatoren ver te boven ging. Beroemde geleerden als Fruin en Tiele, Rosenstein, Treub en Einthoven, Buys en Van der Hoeven, Lorentz en Kamerlingh Onnes trokken nationaal zowel als internationaal belangstelling. Leiden herbergde wederom 's lands eerste universiteit.