Denken over cultuur 2 - De zieke natie over de medicalisering van de samenleving 1860-1914

Van oudsher wordt de samenleving vergeleken met een levend organisme. In de tweede helft van de negentiende eeuw veranderde dit vertoog onder invloed van de geneeskunde van karakter. Dat de samenleving een lichaam was, zo luidde het nu, hield in dat zij klinisch kon worden ontleed en, waar nodig, aan therapieën of heelkundige ingrepen onderworpen.

Ook in Nederland en België voltrok zich deze medicalisering van het maatschappelijke denken, spreken en handelen. Artsen, sociologen, politici en economen leverden tussen 1860 en 1914 bijdragen aan de intellectuele constructie van een medisch ontleedbare samenleving. Zij kregen gezelschap van historici, cultuurcritici en literatoren. In wetenschappelijke theorieën en in romans, in maatschappelijke analyses en in overzichten van de vaderlandse geschiedenis werd het beeld geschapen van een natie die gezond en ziek kon zijn.

Dat beeld kreeg echter ook vorm in discussies over concrete sociale problemen. Er werden preventieve, vaak hygiënistische maatregelen voorgesteld en uitgewerkt ter bescherming van maatschappelijk groepen die van vitaal belang voor het 'volkslichaam' werden geacht. Daartoe behoorden vrouwen en kinderen, maar ook industriearbeiders en stedelingen. Er werden campagnes opgezet om hun gezondheid en zo de gezondheid van de natie te garanderen.

Dergelijke campagnes waren veelal ingebed in een gemedicaliseerde visie op de samenleving als geheel. Maar de zorg om de gezondheid van de natie impliceerde ook aandacht voor de 'zieke' groepen, voor de 'kankerplekken' die de samenleving bedreigden. Antropologen, psychiaters, criminologen en juristen gingen vreemde rassen, geesteszieken en misdadigers beschouwen als patiënten die een behandeling nodig hadden. En zij pleitten ervoor dat ook politici zich als artsen zouden gedragen.

De zieke natie brengt een wereld in kaart waarin de geneeskunde politiek werd, de politiek pathologie. Medische korte films bepalen het ritme van het boek.

Samenstelling & redactie: Liesbet Nys, Henk de Smaele, Jo Tollebeek & Kaat Wils.

Met bijdragen van: Remieg Aerts (Genezen of ontleden? Biologische en medische argumenten in het economisch vertoog), Klaas van Berkel (Een vanzelfsprekend bondgenootschap? De zieke stad en de opkomst van de natuurbescherming), Claude Blanckaert (De natuur van de samenleving. Over de fysiologie van het sociale lichaam), Jo Deferme (Debatteren over pijnstillers. De arbeidswetgeving in het parlement), Marc Depaepe (De markt van het kind. Over de medicalisering van opvoeding en onderwijs), Jan Goldstein (Het verhaal van Nanette Leroux. Een microgeschiedenis van de geneeskunde in de negentiende eeuw), Ido de Haan (Het elan van het instinct. Organische metaforen en de politiek), Carl Havelange (De uitvinding van de wanorde. Het negentiende-eeuwse verbond tussen collectiviteit en gezondheid), Mary Kemperink ('Morbide distinctie van fijner ras'. De verbeelding van de hogere stand in het verhalend proza), Arnold Labrie (Romantische politiek. Moderniteit en het ideaal van de zuivere gemeenschap), Geertje Mak (Het vrouwelijke zelf. Identiteit, seksualiteit en casuïstiek), Robert Nye (Kennis over macht. Medicalisering, de staat en de rechten van het individu), Liesbet Nys (Nationale plagen. Hygiënisten over het maatschappelijk lichaam), David van Reybrouck (Grote kinderen, zieke volwassenen. De ontmoeting met de niet-westerse ander in een koloniale context), Piet de Rooy (Het steigerwerk van Spencer. Over de kracht van biomedische metaforen), Rita Schepers (Een wereld van belangen. Artsen en de ontwikkeling van de openbare gezondheidszorg), Jessica Slijkhuis ('Het virus der immoraliteit'. Insania moralis en de psychiatrie omstreeks 1900), Henk de Smaele (Medische pathologie en juridische logica. Het politieke debat over de hervorming van het strafrecht), Jo Tollebeek (De stethoscoop van de historicus. Geschiedenis, cultuurkritiek en pathologie), Karel Velle (De misdaad als kwaal. Het succes van de criminele antropologie), Kaat Wils (De getemde maatschappij. De socioloog als fysioloog, arts en chirurg).