Gods filosofen hoe in de Middeleeuwen de basis werd gelegd voor de moderne wetenschap

Geschreven bij Gods filosofen

Het standaardverhaaltje gaat grofweg als volgt: aan het eind van de 5de eeuw zakte de Grieks-Romeinse beschaving gedurende pakweg 1000 jaar weg in het zompig, kil, middeleeuws moeras. De renaissance markeert de wedergeboorte van de westerse cultuur, die ruimte gaf aan een heuse wetenschappelijke revolutie in de zestiende-zeventiende eeuw.

In de afgelopen decennia stuurde wetenschapshistorisch onderzoek deze negatieve 'framing' van de middeleeuwen reeds bij en/of nuanceerde de heroïsche prestaties van de helden van de wetenschappelijke revolutie, zoals Copernicus, Descartes, Galilei, Kepler en Newton.

In zijn voortreffelijk boek 'Gods filosofen' gaat James Hannam verder op dit elan. Zijn omvangrijke en grondige studie van de middeleeuwen en de renaissance leidt tot een grondige deconstructie van het standaardverhaal. Wat hiervoor in de plaats komt is een proces van voortschrijdend inzicht vanaf de 11de tot de 17de eeuw.

De periode van de zogenaamde wetenschappelijke revolutie blijft weliswaar overeind als een bloeiperiode van de wetenschap, met indrukwekkende bijdragen van briljante natuurfilosofen, maar zij borduren voort op de inzichten die onder meer bij 14de eeuwse denkers als Buridanus en Oresme reeds aanwezig waren.

Het succes van de 16-17de eeuw is vooral te danken aan de succesvolle mathematisering van de natuurfilosofie (waarvoor de eerste aanzet evenwel reeds gegeven was in de middeleeuwen) en de opkomst van het wetenschappelijk experiment, dat een volwaardige derde component wordt naast de wetenschappelijke theorie en de empirie.

Hannam haalt twee redenen aan voor het relatief succes van natuurfilosofie in de middeleeuwen. Enerzijds was er de vrijwel universele kennis van het Latijn, die vruchtbare communicatie onder natuurfilosofen uit alle hoeken van Europa faciliteerde. Anderzijds claimt Hannam dat de katholieke middeleeuwen gekenmerkt werden door een grote bewegingsvrijheid van geleerden.

Zeker dit laatste punt gaat helemaal in tegen de standaardopvatting van het conflict tussen geloof en rede, of tussen kerk en natuurwetenschap. Hannam put zich dan ook uit om zijn stelling te staven en lost alvast het probleem op waar iedereen wel eens op gebotst is bij het doordenken van de vermeende anti-wetenschappelijke houding van Rome: waarom zou een paus, die heel wat gevaarlijkere katjes te geselen had om zich staande te houden, zich onledig houden met het verbieden van nauwelijks te begrijpen kosmologische werken?

Zitten er dan geen zwakke plekken in het verhaal van Hannam? Wat mij betreft alvast twee. In de eerste plaats doet Hannam minder dan hij claimt. Zijn rehabilitatie van de middeleeuwen heeft vooral betrekking op de periode vanaf ca. 1000 nChr. Het beeld blijft toch hangen dat de middeleeuwen tussen 500 en 1000 nChr. effectief behoorlijk donker bleven, wat vooruitgang op het vlak van landbouw en krijgskunst niet te na gesproken.
Ten tweede lijkt ook in de middeleeuwen elke vooruitgangsimpuls gedreven te zijn door de herontdekking van Griekse teksten. Dit plaatst zowel de middeleeuwen als de renaissance onvermijdelijk toch op een lagere sport van de culturele ladder.

Tot slot nog een woordje over de schrijfstijl. Gezien de aard van het onderwerp leest dit boek niet meteen als een trein. Toch slaagt Hannam erin de lectuur aangenaam te houden, zeker in vergelijking met soortgelijke wetenschapshistorische werken. Het boek is grotendeels chronologisch opgevat, wat bevorderlijk is voor het volgen van de verhaallijn. Hier en daar moet de auteur wel eens een sprongetje terug in de tijd nemen, maar dit valt best te behappen.

Eindoordeel: één van de betere wetenschapshistorische werken, zonder meer een must voor wie zich interesseert in de geschiedenis van de natuurwetenschappen.