Het meesterwerk

Nu ongeveer halverwege en het is opvallend hoe fris en modern Zola's proza is.
Blijft voortdurend boeiend. Prima vertaald ook.
Een aanrader, zeker voor iedereen die is geïnteresseerd in de wording van het impressionisme en graag leest over de culturele bohème van 19e eeuws Parijs.

Op een verstikkend hete zomernacht in Parijs, het onweer is losgebarsten, treft Claude Lantier bij thuiskomst, in het licht van de bliksem, een doorweekte en angstige jonge vrouw aan, schuilend in het portiek voor zijn appartement. Aarzelend gaat ze - Christine - in op zijn uitnodiging om haar onderdak te bieden. Dat is het begin van haar fascinatie voor de schilder.

De volgende ochtend, nadat Claude is opgestaan, kijkt hij achter het kamerscherm waar zijn gast ligt te slapen.
Met gezwinde spoed haalt hij papier en krijt, en begint te tekenen, meer geraakt door haar schoonheid dan dat hij haar ziet als een vrouw. Hier begint zijn fascinatie en de ontdekking dat zij het perfecte model is voor naturalistische schilderkunst.

Christine zoekt de schilder steeds regelmatiger op. Hele dagen zwerven ze door de straten van Parijs - minutieus, visueel en beeldend beschreven. Omdat het Claude maar niet lukt om de naakte vrouwenfiguur naar volle tevredenheid op het doek te krijgen staat zijn muze urenlang model. Hij gaat volledig op in zijn werk en heeft daarbij niet in de gaten dat ze de uitputting nabij is. Als een ware Sysiphus moet hij steeds weer opnieuw beginnen. Toch belandt zijn schilderij tot zijn teleurstelling bij de Salon des Refusés in plaats van bij de jaarlijkse kunsttentoonstelling de Salon. De realistische naakt en de vernieuwende stijl kan het publiek, dat nog altijd gelooft in neo-klassieke werken, niet bekoren.

Machteloosheid kwelt Christine, als Claude gedesillusioneerd besluit om doek en penselen aan de wilgen te hangen, maar hun liefde bloeit op en ze besluiten Parijs te verruilen voor een huis op een idyllisch plekje in Bennecourt.

Daar weet ze hem toch te overreden om weer te gaan schilderen en wordt hun liefde bezegeld met de geboorte van Jacques. Maar Christine krijgt jaloerse gevoelens doordat de tijd die hij tot voorkort aan haar besteedde, nu opgaat aan het schilderen van het landschap. Maandelijks gaat Claude naar Parijs, maar na verloop van tijd valt hem een vernietigende somberheid ten deel en vergaat hem de lust om te werken. '[...] Christine bewaarde haar liefdevolle zorgen voor haar andere, grote kind, haar geliefde kunstenaar, wiens depressieve buien haar met angst vervulden.' De idylle van het platteland is tanende en Claude zit lange tijd op het vinkentouw. Pas wanneer zijn jeugdvriend Pierre Sandoz op bezoek komt weet deze hem op te vrolijken. Doordat ze Claude van zich af voelt drijven, dringt Christine eropaan, in weerwil van zichzelf, om terug te keren naar Parijs, waar haar kunstenaar de draad weer oppakt. De machteloosheid en drang om een meesterwerk af te leveren, die Zola zo fenomenaal weet te vangen, drijft de schilder tot obsessief doorschilderen aan dat verfoeide schilderij in een oneindige Tantaluskwelling en verder weg van zijn vrouw. Waar Christine haar seksualiteit wil laten gelden, is Claude meer overtuigd van het principe 'geen seks voor de wedstrijd'. Meer en meer wordt hun zoontje in zijn kamer opgesloten en aan zijn lot overgelaten. De wekelijkse etentjes met zijn kunstenaarsvrienden zijn niet meer wat ze voordien waren. Hun twijfels en onvermogen wreken zich op den duur ook.

Zola's schrijfstijl is invoelbaar en gedetailleerd, veelal besteedt hij pagina's lang aan de vloeiende opbouw van de gebeurtenissen, zonder ook maar een moment te vervelen. De omzwervingen, het kinderlijke geloof in te bereiken succes, het vleugellam raken en het onvermogen van de protagonist, zijn aangrijpend en ontroeren diep, evenals de gevoelens van verlies, wroeging en verdriet van Christine. Zola grijpt je vast en sleept je ongenadig mee het verhaal in.

Zoals een klassieker de tand des tijds heeft doorstaan, zo heeft de kwaliteit van deze roman dat ook. Het kaf is immers al van het koren gescheiden, dus pak dit boek bij de lurven, duik in een rustig hoekje, laat je meevoeren naar het Parijs aan het einde van de negentiende eeuw en geniet van dit fenomenale meesterwerk.

L’oeuvre is deel 14 van de Rougon-Macquart serie van Zola, gepubliceerd in 1886. Hoofdpersoon is de schilder Claude Lantier uit de Macquart tak (en waarvoor Paul Cezanne deels model stond). Daarnaast modelleert hij de schrijver Louis Sandoz (Zola beschrijft zichzelf, wat een ambigu gevoel moet geven, zo braaf dat hij gewoon saai is te noemen) en dan is er nog de architect in opleiding Louis Dubuche, om daarmee het drietal samen te vatten dat uit Plassans in de Provence naar Parijs kwam (Aix-en-Provence waar Zola en Cezanne elkaar kenden van school).
De hoofdaandacht gaat echter uit naar de schilder en de schilderkunst, met Claude als opstandige figuur, die de klassieke schilderstijl van de Ecole des Beaux Arts niet natuurlijk vindt en die nieuwe wegen wil inslaan maar pas ‘ontdekt’ wat hij wil als anderen hem daarop hebben gewezen: buiten schilderen. Joachim Gascet heeft een biografie geschreven over Cezanne in 1921 met elementen uit L’oeuvre, zo overtuigd was men dat Zola Cezanne goed kende. Waarschijnlijk kun je toch beter het boek van vriend en collega schilder Marius Roux lezen over Cezanne in de vorm van een roman uit 1878 (dus eerder dan L’oeuvre), La Proie Et L'ombre. Dat boek kende Huysmans ook en die heeft met ‘En menage’ (Aan de vrouw) uit 1881 ook een fraai kunstenaarsboek van een schrijver versus schilder geschreven, waarbij het overigens meer over de rol van de vrouw gaat. Door Zola worden techniek, traditie van de Romantische school die men eigenlijk wil verlaten maar niet goed kan verlaten (Delacroix als voorbeeld van Cezanne) en een geestesgesteldheid van de kunstenaar die steeds verder achteruitgaat knap beschreven, maar er wordt geen uiting gegeven aan de essentie van Cezannes kunst (wel aan de manco’s wat soms als essentie ook kan gelden en daarnaast worden de schilderijen van Manet en anderen ook als die van Claude gepresenteerd zodat je niet zeker bent van wie die Claude nou precies is).
L’oeuvre (Zola had ook chef d’oeuvre als alternatieve titel dus Meesterwerk is ook goed) is rondom een centraal thema geschreven van de verhouding van de kunstenaar/ man ten opzichte van de zinnelijke vrouw. Het is de relatie van Christine met Claude, welke de meeste lezers als hoofdthema zullen zien, met een schitterende beginscene in het onweer in de nacht, Zola zegt haar al vanaf het begin iets in, dat zij haar ‘ware aard’ al kende voordat zij lief kon hebben; de slotscène is ook meesterlijk als zij hem nog eenmaal wil bezitten. De ware zinnelijkheid zit volgens Zola bij Claude echter voor zijn geschilderde vrouwen (Cezanne had inderdaad iets met baadsters, maar dat is weer een klassieke vergelijking die toegestaan was in de kunst). De verhouding van zijn eigen alter ego - Louis Sandoz - met diens vrouw is juist ontdaan van fysieke liefde als hij eenmaal aan het schrijven is geslagen, dat is echt een trieste bekentenis van de schrijver. En voor Louis Sandoz is er in de kunst geen zinnelijke vrouw als substitutie, lijkt het, of het moeten die kruideniersvrouw Mathilde en prostitué Becot zijn geweest die hij smakelijk beschrijft.
Als laatste thema is het de ‘echte’ kunst die niet zonder leed of opoffering kan, dat is hier de opvatting-zoals nog steeds denk ik- en het boek begint dan ook in 1863 wanneer de jury van de Salon kunstenaars weigert te laten exposeren die niet voldoen aan de klassieke norm. Een Salon des Refuges wordt geopend door Napoleon III om tegemoet te komen aan de nieuwe kunstvormen en daar zal Claude zijn eerste officiële werk laten zien. Hij moet de voorman worden van een nieuwe stroming maar het publiek vindt het niets en de kunst wordt vanzelf die van de opoffering en uitzondering. Louis Sandoz kan hierin niet achterblijven en begint dan ook te klagen dat het voor hem ook niet makkelijk was voordat hij zijn geniale idee kon uitvouwen (deze Rougon- Macquart roman cyclus staat er bijna letterlijk in). Zola heeft in L’oeuvre schitterende figuren opgenomen en ik ben op het spoor van Cezanne gezet.

Een prachtige roman over het Impressionisme en een inkijk in die tijd. Met als hoogtepunt de ultieme passie van een bezeten kunstenaar.

Iets lezen van Zola had ik nog nooit gedaan. Vond het een gebrek in mijn ontwikkeling.