Het Volmaakte Kleine Stukje Keuze Joost Zwagerman

Kees Fens kent voor mij vier gestalten. Ten eerste de redacteur van het tijdschrift Merlyn. Als zodanig bracht hij ons close reading bij, en introduceerde hij schrijvers als H.C. ten Berge en Jacques Hamelink. Ten tweede de recensent, in de Volkskrant vooral. Hij besprak boeken en leerde de krantenlezer boeken lezen (in plaats van botweg zich te beperken tot een oordeel of het boek goed was, of niet). Ten derde de schrijver van de befaamde “maandagstukken” in de Volkskrant waarin hij de cultuur van het oude Europa ten diepste doorvorste. Ten vierde de schrijver van korte mijmeringen van persoonlijke aard. De eerste drie gestalten volgden min of meer chronologisch op elkaar. De derde en vierde gestalte traden tegelijkertijd op tot hij zichzelf van de maandagstukken pensioneerde. Daarna viel hij louter samen met de vierde gestalte.
Het echte werk van Fens was: de Nederlander leren lezen. Niet in de zin van analfabetisme bestrijden, maar lezen van literatuur, boeken dus, in plaats van letters. Hij bracht beschaving bij. Dat deed hij in zijn eerste drie gestalten, op zijn urgentst in de maandagstukken.
Dit boek behelst een bloemlezing uit het werk van Fens in zijn vierde gestalte. Dat was, om het enigszins oneerbiedig te zeggen, de gestalte van Fens op vakantie. Dat heeft zijn leuke kanten. Je kunt als lezer als het ware ook je strooien dakje opzetten en met Fens mee gaan slenteren, onderwijl in onderhoudende conversatie verwikkeld met hem over wat op zijn pad kwam. De waarneming is dan belangrijker dan de onderbouwing, esprit voor de hand liggender dan eruditie, het autobiografische verleidelijker dan de objectiviteit van de traditie. Losser dus, maar opgelet: nooit vrijblijvend. En altijd: beschaafd, waardig. In deze stukjes is Fens een begenadigd causeur, die doorgaans ook blijft verrassen met waartoe zijn blik zijn spreken voert: naar een bocht in het heelal, naar een beschouwing over de half lege stad omdat van straten altijd maar één kant bewandeld wordt, om maar wat te noemen. Soms zijn stukjes te zien als aanzetten voor een maandagochtendstuk, maar het is vakantie, dus Fens laat het er bij, bijv. in het stukje over de vijftiende eeuwse paus Pius.
Heerlijk om te lezen dus, deze stukjes.
Maar, in tegenstelling tot wat de titel pretendeert, volmaakt zijn ze niet. De maandagstukken, die zijn volmaakt. Misschien zit het verschil hier in: in een maandagstuk wilde Fens, moest Fens van zich zelf, heel erg veel zeggen in kort bestek, onderbouwd, erudiet, geplaatst in de rechtvaardigende context van de traditie. Dat hem dat steeds lukte, deze uiterste compactheid, dat is heel knap, en het geeft de maandagstukken de hogere urgentie van het noodzakelijke.
In de stukjes die in dit boek bijeengebracht zijn wilde hij iets zeggen in kort bestek, niet meer niet minder. Dat kreeg hij op bijna achteloze wijze voor elkaar, het geeft de stukjes de losheid van het moeiteloze. De vergelijking is, vrees ik, niet eerlijk. Maar hij is gemaakt.