Lais Twaalf liefdessprookjes uit de twaalfde eeuw

Marie de France

LAIS

Twaalf liefdessprookjes uit de twaalfde eeuw

De lais” werden in de twaalfde eeuw geschreven door Marie de France, die toen in Engeland woonde. De berijmde liefdessprookjes bevatten belangrijk materiaal voor een ieder die geïnteresseerd is in literatuur, dieptepsychologie of esoterie. De originele Oudfranse tekst (naar de derde editie van Karl Warnke, 1925), is gehandhaafd; deze eerste Nederlandse vertaling in achtlettergrepige, twee aan twee rijmende verzen, bevat precies dezelfde informatie als de Oudfranse verzen. Dr. Paul Verhuyck, docent aan de Rijksuniversiteit te Leiden, maakte met drs. Corinne Kisling deze knappe vertaling, en schreef een uitgebreide inleiding.

Met deze uitgave is één van de mooiste teksten uit de Franse middeleeuwse letterkunde voor de Nederlandstalige lezer toegankelijk gemaakt.

Marie de France is een monument, een instelling in de Franse literatuurgeschiedenis. Ze is de eerste Franse dichteres. Drie middeleeuwse werken worden aan haar toegeschreven:

1, De Lais waarvan de volledige tekst en de vertaling hier volgen; een verzameling korte verhalen in achtlettergrepige rijmende verzen, die twaalf liefdessprook jes, voorafgegaan door een proloog, bevat. Men neemt meestal aan dat deze bundel rond 1170-1180 zou zijn geschreven. De lais zouden uit het Keltisch, en met name uit het Bretons, vertaald zijn.

2. De Fables, een bundel van 102 dierenfabels, die via een Latijnse middeleeuwse traditie (Avianus, vierde eeuw; Romulus, negende en twaalfde eeuw; Alfred) en Phaedrus (le eeuw) op Aesopos (7e6e eeuw v.Chr.) teruggaan.

3. Le Purgatoire de saint Patrick, eveneens uit het Latijn vertaald, is één van de teksten die een zeker beeld geven van hoe de middeleeuwers het hiernamaals, de ‘andere wereld’, zien.

Bovenstaand overzicht geeft een beeld van wat de traditionele kritiek over de chronologie van Marie te zeggen heeft. Wanneer we echter

nader gaan kijken hoe dit lijstje tot stand is gekomen, duiken de problemen op.

Sinds Baum in 1968! zijn kritische status questionis van het Marieonderzoek gepubliceerd heeft, is het al niet meer zeker dat bovenver

melde drie werken van eenzelfde Marie zijn, en is het zelfs de vraag of de twaalf lais door haar zijn geschreven.

Wat weten we van Marie de France? Praktisch niets:

1. Lais: in Guigemar (v. 3), en dus niet in de ‘algemene’ proloog, treffen we de naam Marie aan, zonder verdere specifiëring. In de Proloog (v. 43) wordt de bundel aan een niet nader genoemde koning opgedragen. Sommigen menen dat hiermee Henry II Plantagenet (f 1189) bedoeld is, anderen denken eerder aan Henri au Cort Mantel (tf 1183).

2. Fables: in de epiloog van deze bundel lezen we

Marie. ai num, si sui de France

1, Voor alle volledige verwijzingen, zie bibliografie. d.w.z. dat Marie, die in Engeland schreef, uit Frankrijk (= Ile-de, France?) afkomstig was. Op grond van dit ene vers heeft Claude Fauchet, in zijn Recueil de l'Origine de la Langue et Poesie frangol. se (1581), haar voor eens en altijd ‘Marie de France’ genoemd, een naam die sinds de zestiende eeuw door iedereen is overgenomen, Deze Esopet (de oudst bewaarde Franse fabels) ís opgedragen aan ene graaf Wiliame, dice meestal wordt geïdentificeerd als graaf Wil. liam Longsword (ze Guillaume Longue Espee, waarschijnlijk een natuurlijke zoon van Henry II), die stierf in 1226.

2. Aan het einde van het Purgatoire de saint Patrick (v. 2297), komt nog eens de voornaam Marie zonder meer voor. Maar deze Oudfranse tekst is een vertaling uit het Latijn: Tractatus de Purga. torio sanctì Patriciì. Deze bron van Marie is nu in 1965 door Locke gedateerd tussen 1208 en 1215, want de Tractatus is opgedragen aan ene Henri de Saltrey, die abt van Saltrey is geweest tussen die twee data (zie Ménard, p. 26). Als dit zo is, moeten we wel aannemen dat het Purgatoire van een andere Marie is (net zoals trouwens het heiligenleven, La Vie de sainte Audree, van het begin der 13e eeuw, dat ook door een Oudfranse Marie is geschreven, zie Baum, p. 196).

Verder is het alleen op basis van linguïstische, stylistische en literairstructurele argumenten enigszins waarschijnlijk te maken dat de twaalf lais van dezelfde Marie zijn, en dat de Marie van de lais dezelfde is als de Marie de France van de Fables (zie bv. Ringger 1973; Ménard).

Tegenover deze waarschijnlijk wel definitieve voorlopigheid van het Marie-onderzoek, lijkt het me niet mogelijk nieuwe beslissende argumenten aan de wetenschappelijke polemieken toe te voegen. Wel moge ik hierbij vermelden dat volgende argumenten, naar mijn inzicht, toch wel schijnen te wijzen op één Marie als auteur van de twaalf hier vertaalde lais:

a. hoewel Marie zich niet in de algemene Proloog tot de twaalf lais noemt, en alleen maar in de inleiding van Guigemar (het eerste lai), wil ik er, na Baum (p. 33), op wijzen dat in het Londense handschrift (het enige wat deze passage bevat) deze ‘twee prologen’ niet gescheiden zijn, zodat men net zo goed Baum’s argument tegen hem kan gebruiken.

b. Dat een manuscript met de Noorse vertaling der lais (Strengleikar) de naam van de veronderstelde Franse auteur niet noemt, lijkt me geenszins verwonderlijk.

c. Belangrijk blijft het argument van Ménard, p. 26, dat er in de proloog van Yonec (en in die van Milun!) over meerdere as wordt sproken, wat erop schijnt te wijzen dat de twaalf ais toch op zijn minst zeker niet van twaalf verschillende auteurs zijn. Hieraan voemen toe het begin van Lanval (L'aventure d un autre lai..…), en de aanhef van Bisclavret (Quant des lais faire m entremet,…).

d. Nog belangrijker lijkt me het feit dat er op het einde van de 12e eeuw een ondubbelzinnige toespeling gemaakt wordt op de lais (in het meervoud) van dame Marie, en wel door Denis Piramus in La Vie de saint Edmond (v. 35-37; na 1185, volgens Ménard, p. 20).

e. Dat er tenslotte vele rijmen, en zelfs verzen herhaald voorkomen, wil ik nìet eens als voornaamste argument hanteren, aangezien er in de nogal geformaliseerde en formulaire poëzie van de middeleeuwen, toen men nog niet onze moderne ideeën over plagiaat had, en een tekst niet zo definitief ‘vast’ stond als nu, ook tekstuele overeenkomsten met andere auteurs, en met andere, anonieme lais, aanwijsbaar zijn. Het is zelfs zo dat, op grond van dergelijke parallellismen, Warnke, in zijn derde uitgave van de Lais (1925), ook het lai van Guingamor aan Marie toeschrijft, een attributie die niemand meer volgt.

Toch kan men in de noten enkele frappante tekstuele overeenkomsten tussen een aantal verzen van de lais aantreffen.

We blijven het dus nog maar even doen met Marie de France en haar twaalf lais, zoals de meeste hedendaagse critici trouwens. In elk geval nodigen wij de lezer uit deze 12 twaalfde-eeuwse lais als archaïsche teksten op zichzelf te lezen, omwille van hun eigen waarde, en als dragers van sporen uit oeroude sprookjestijden.