Stadt der Engel oder The Overcoat of Dr. Freud

Wolf komt uit een wereld die ingestort is, de DDR: in ’89 viel de Muur. Wolf was één van het handjevol bekende Oost-Duitsers die het zich –vanwege hun bekendheid, ook in het Westen- konden permitteren om van binnenuit aan de potdichte grens van de DDR te morrelen en te slopen. Met omzichtigheid poogde ze in haar werk haar landgenoten naar de vrijheid te schrijven, tot grote ergernis van de machthebbers. Op een gegeven moment was ze het morele kompas van de kritische Oost-Duitsers.
Toen ze na de Wende haar Stasi-dossier inzag stortte haar eigen wereld in. Ze bleek, voordat ze als schrijfster debuteerde, een paar contacten met de Stasi te hebben gehad. Hierdoor stond ze geboekstaafd als IM (informele medewerker). Dat was zo ongeveer iemands morele doodvonnis, iets wat a fortiori opging voor iemand met haar status. Verraadster dus. Ze koos er voor het voor zich te houden. Toen ze begin jaren negentig in Los Angelos resideerde op uitnodiging van het Getty Centre barstte op het oude continent alsnog de bom, werd ze bedolven onder heilige verontwaardiging en onzalige haat.
Ze probeert zich de wanhoop van het lijf te schrijven door haar gevecht met haar verleden te boekstaven, maar in de VS lukt dat nog niet. Dat lukt pas zeventien jaar na de worsteling, met dit boek. Zo ontstaan er drie periodes: de voorgeschiedenis van het eind van WOII tot de Wende, de worsteling in L.A. en het schrijven 17 jaar daarna. Dat levert een van de mooiste stilistische vondsten op die ik in memoires gezien heb: de L.A.-periode vertelt ze in de eerste persoon enkelvoud, ze spreekt zichzelf in de indicativus tweede persoon aan als het over de voortijd gaat, en ze mijmert en beschouwt min of meer subjectloos al schrijvend. Ze doet dat met vloeiende overgangen, soms zelfs in één zin. Het maakt dat haar relaas speels is zonder aan urgentie in te boeten. Het heeft ook niet de morele zwaarte van het gewetensonderzoek van de schuldige, met al het obligate gemankeerde gepsychologiseer. Dank zij deze vondst kun je als lezer volgen hoe een nieuw geweten groeit: kristallisatiepunt vindt in persoonlijk handelen, naar betekenis tast om moreel houvast te verwerven, zin gewaarwordt in de interactie met anderen en in de wisselwerking met de traditie waarin ze staat. Dit boek ìs dit geweten! Dit is schrijven! (Overigens heel kenmerkend voor Wolf haar schrijverschap.)
Ik kan in dit verband niet alle lijnen volgen, ik beperk me tot één: in L.A. gaat ze steeds intensiever de gangen na van de Duitse Exil in L.A. Onder andere Brecht, Mann, Feuchtwanger streken daar neer om een bepaald soort Duitsland uit de buurt te blijven. Ook Wolf wil een bepaald soort Duitsland uit de buurt blijven. Heel onverwacht blijkt de persoonlijke queeste die ze op zich genomen had (het traceren van een vriendin in de States op verzoek van een andere vriendin in de Heimat) zich compleet te vermengen met de historie van de Duitse Exil in L.A. en het leven van de hedendaagse erfgenamen van deze –veelal Joodse- Duits sprekenden. Wolf is alsnog in Exil, waarbij ze ondanks haar liefde voor dat kleinste Duitsland alsnog als dictatuur afzweert waar ze zo graag in had willen kunnen blijven geloven.
Ze kan terug naar Europa. Maar niet zonder in een soort epiloog duidelijk gemaakt te hebben dat de VS ook niet bepaald utopia vormen. Ze reist langs het vreedzame maar al te kwetsbare matriarchaat van de Hopi-indianen, het rauwe geld van Las Vegas, de duistere atomen van Los Alamos. Dit laatste stuk levert niet de meest sterke tekst op, de wisselwerking tussen ik, je en de denkende geest is verdwenen, met als gevolg dat het wat anekdotisch blijft. Noodzakelijk als kader blijft het wel.
Zoals gezegd: dit is één lijn. Er zijn er meer die even fijnzinnig zijn uitgewerkt. Over liefde en vriendschap bijvoorbeeld. Of over herinneren en schrijven. Over L.A. en de bocht in het strand van Malibu. En vooral over het licht daar dat Wolf zo is gaan liefhebben.