De eerste steen

Geschreven bij De eerste steen

De auteur, Carsten Jensen, heeft als voorbereiding op zijn boek gastvrijheid genoten van de Deense troepen in Afghanistan. Of de betrokken militairen blij zijn met het resultaat vraag ik me echter af. De boekpersonages leiden weliswaar een avontuurlijk leven, maar wanneer het verhaal een keer op gang komt is dat leven voor de meesten nog maar verrekte kort. 'Nasty, brutish and short', -- nog steeds als de spreekwoordelijke Grieken voor Troje.

Een pageturner, zoals het boek wordt beschreven door de uitgever, is het zeker. Hoewel een langzame lezer, las ik het in luttele sessies uit. Geboeid tot het einde.
Een paar elementen, pro en contra.

1. Het boek maakt heel duidelijk dat de Westerse troepen in Afghanistan er niets (meer) te zoeken hebben en in feite meer kwaad dan goed doen. Maar dat wisten we al lang natuurlijk. Neemt niet weg dat individuele soldaten overtuigd kunnen zijn goed te (kunnen) doen, zoals duidelijk wordt in een scene waarin een Deense soldaat zich afzet tegen de wijze waarop Nederlandse soldaten in Srebrenica zouden hebben gehandeld. 'Wij zouden tot de laatste kogel hebben gevochten om de burgers te beschermen'.

2. Het cyber-element van de oorlog is nieuw en wordt sterk benadrukt. Het ongelooflijk beangstigende effect van een bewapende drone, vooral als die onzichtbaar is, wordt heel invoelbaar beschreven; voor mij een eye-opener.

3. Wat de individuele soldaten beweegt -waarom ze op deze missie wilden- wordt niet echt duidelijk. Avontuur? Het idee over leven en dood te kunnen beschikken? 'De eeuwige soldaat', het blijft een raadsel. 'Vuuraanbidders' misschien, zoals Vestdijk ze noemde. Jensen heeft kennelijk ook geen idee en ziet af van psychologie. Blijft over de plot van het verhaal, -die spannend genoeg is, zeker.

4. Er zijn veel en plastische beschrijvingen van afgrijselijke doden die geleden worden. Dat is niets nieuws, zou je zeggen: in het Roelantslied komen ook heel veel afgehakte hoofden en ledematen voor. Daar werd het een heldenepos; hier is dat bepaald niet het geval. Verplicht leesvoer voor recruten wat mij betreft.

Wat doe je als je pelotonscommandant verraad pleegt en de helft van zijn mannen, jouw kameraden, in een hinderlaag lokt? Dat is de hamvraag in De eerste steen, de nieuwe roman van de Deen Carsten Jensen (1952). In tegenstelling tot de eerder vertaalde roman Wij, de verdronkenen, die bijna een eeuw bestrijkt, neemt het boek ons voor een relatief korte periode mee naar Afghanistan, meer bepaald naar de provincie Helmand, een gebied in het zuidoosten van het land. Hoewel in het boek zelf geen concrete tijdsindicaties te vinden zijn, kan het verhaal in 2006 gesitueerd worden.

Jensen, die tientallen romans op zijn naam heeft staan en meerdere literaire prijzen won, komt meer dan beslagen ten ijs. In de voorbije veertig jaar reisde hij verschillende keren naar Afghanistan. Hij bracht hij een aantal weken door in Camp Price, de legerbasis die een rol speelt in het boek. In Denemarken volgde hij een training voor uitzending naar Afghanistan. Hij sprak met soldaten, oorlogsveteranen en oorlogsjournalisten. Hij staat zeer kritisch tegenover het militaire engagement van het Westen in Afghanistan.

"Dat is de dag waarop het helemaal fout gaat. Het moet fout gaan. Vroeg of laat. Dat weten ze allemaal. Dat is de definitie van oorlog. God lacht om degene die plannen smeedt. Je moet improviseren."

Het verhaal begint in Camp Price, waar Deense en Britse NAVO-soldaten gelegerd zijn. Belangrijke rollen zijn weggelegd voor de leden van een groep soldaten, 25 mannen en één vrouw, en hun leiders. Ze leren op elkaar te vertrouwen en beseffen dat ze verantwoordelijk zijn voor elkaar. Hun gezamenlijke doel is om Afghanistan te bevrijden van de taliban. Maar dat is niet zo makkelijk in een land waar corruptie deel uitmaakt van de cultuur, waar wetten hooguit richtlijnen zijn. Langzaam gaan de dagen voorbij, monotonie voert de boventoon. En toch hangt de spanning in de lucht, het is wachten op de oorlog die onbarmhartig toe zal slaan. Het beste én het slechtste van mensen komt naar boven, niemand zal ongeschonden uit de strijd komen.

"Je hebt geen vrienden. Je hebt slechts bondgenoten en die zijn altijd tijdelijk."

Wanneer pelotonscommandant Schröder de helft van zijn soldaten in een hinderlaag laat lopen en slechts vijftien van hen het overleven, lijkt zijn lot bezegeld. Alles en iedereen schreeuwt om wraak! Maar is het zo simpel? Is Schröder bekeerling, terrorist of gewoon krankzinnig? Het is het begin van een aantal onvoorstelbare maanden. Niets is wat het lijkt, niemand is te vertrouwen. Er worden de meest waanzinnige beslissingen genomen in de hoop levend uit deze oorlog te komen.

De eerste steen is een boek met veel geweld, de doden en gewonden zijn niet te tellen. Gevechtsvliegtuigen, raketten en bommen versus kalasjnikovs en andere wapens. Vrouwen en kinderen worden niet altijd gespaard. Het boek beschrijft de onvoorstelbare gruwelijkheden waartoe de mens in staat is. Het smeekt ons om kritisch te zijn en ons af te vragen of oorlogen, zoals die in Afghanistan, überhaupt zinvol zijn. Zinloos bloedvergieten, een heel land in angst, terreur, verraad, geweld en dood. Het is onmogelijk om dit boek na het lezen zonder meer naast je neer te leggen.

"In mijn ogen is geloof, welk geloof dan ook, niets anders dan een zelfingenomen poging om de vrijheid van anderen te beperken."

De eerste steen is een lijvig boek van meer dan 600 bladzijden, dat door vertalers Lammie Post-Oostenbrink en Kor de Vries vakkundig onder handen is genomen. Hoewel het prachtig geschreven is, een mooie opbouw en plot kent en bovendien naar het einde toe machtig spannend wordt, is het vermoedelijk geen boek voor een groot publiek. Het is een anti-oorlogsroman, een die je aan het denken zet en de oorlog in al zijn facetten veroordeelt.

Deze recensie verscheen eerder op hebban.nl