Jacques van Marken De eerste sociaal ondernemer van Nederland

Mijn zoon is gids in Delft en dit boek vertelt veel over een stukje historie van Delft. Hij was er erg blij mee. Gegeven met Kerst.

Voor zijn roman Agneta (2015) heeft Jan van der Mast het leven uitgediept van de vrouw naar wie het Delftse Agnetapark vernoemd is. Hij was echter nog niet klaar met haar man Jacques van Marken (1845-1906), Nederlands eerste sociaal ondernemer. Daarom schreef hij diens gelijknamige biografie.

Van der Mast is stedenbouwkundige en tijdens zijn studie in Delft leerde hij het Agnetapark kennen: een unieke fabriekskolonie uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Een tijd waarin de Nederlandse bevolking groeide, waardoor ook de vraag naar levensmiddelen toenam. In hoog tempo werden er fabrieken gebouwd en daaromheen verrezen arbeidersdorpen – sommige op fabrieksterrein, zoals Philipsdorp in Eindhoven en het Agnetapark in Delft. Veel van de ondernemers waren kapitalistisch ingesteld, gericht op het maken van winst, en zij bekommerden zich niet om de slechte woon- en werkomstandigheden van hun arbeiders. Ook de politiek deed voor 1889 weinig aan het oplossen van de ‘sociale kwestie’ en hier zag Jacques van Marken kansen. Na zijn studie technologie, 25 jaar oud, wilde hij zich inzetten voor de samenleving.
In 1870 opende hij de Nederlandse Gist & Spiritusfabriek en hij begon direct een zorgsysteem voor zijn arbeiders, stimuleerde onderwijs voor de kinderen en lanceerde een Spaarkas. Als hij dertien jaar later de Oliefabriek (nu Calvé geheten) opent, heeft hij inmiddels ook een ziekenfonds en pensioenstelsel opgezet. In feite was het Agnetapark een verzorgingsstaat in het klein.
Niets dan lof over deze sociaal ondernemer zou je zeggen, maar documenten uit die tijd werpen een ander licht. Van Marken zou een ‘welvarende praatjesmaker’ en een ‘man van vals sentiment’ zijn. Van der Mast heeft deze bronnen, bijvoorbeeld uit het tijdschrift De Nieuwe Gids, opgenomen, maar hij gaat er niet lang op door. Daardoor ontstaat het gevoel dat hij Van Marken enigszins verheerlijkt. Dat is niet zo gek als je het bronnenmateriaal in ogenschouw neemt waar hij zich grotendeels op baseert: het persoonlijke familie- en bedrijfsarchief, samengesteld door de ondernemer zelf.
Niet alleen had de ondernemer twee fabrieken te leiden, ook hield hij er twee gezinnen en een opiumverslaving op na. Hoe hield hij dit leven vol? In deze zeer uitgebreide biografie blijkt dat zijn vrouw Agneta een grote steun was, al was haar echtgenoot hier niet altijd van op de hoogte.
Jacques van Marken is een volledig boek vanwege het uitgebreide register en notenapparaat, waardoor het een historisch verantwoord naslagwerk is geworden. Daarnaast zijn kaarten van Delft en vele afbeeldingen opgenomen. Om de Van Marken-beleving compleet te maken, rest me nu niets meer dan een rondleiding in het Agnetapark, door de auteur persoonlijk gegeven.