Nietzsches weerklank in Nazi-Duitsland

Je kan er goed om lachen

De auteur heeft een dappere poging gedaan om Nietzsche's invloed op het nationaal-socialisme te reconstrueren. Deze boodschap is tegenwoordig onwelkom daar vele geleerden na het boek van Walter Kaufmann uit 1950 (Nietzsche. Philosopher, Psychologist, Antichrist) van mening zijn dat de Duitse filosoof niets gemeen heeft met de nazi's. Hagen toont aan dat N. wel degelijk invloed heeft gehad op de ideologie van de nazi's, niet zozeer op de nazi-top als wel op enkele minder belangrijke ideologen, maar toch. Echter, bij het nagaan van de verwantschap tussen de filosofie van N. en de ideologie van het nationaal-socialisme slaat hij de plank flink mis. Hij citeert enkele passages en gebruikt enkele losse termen zonder ze in te passen in de 9000 pagina's van de Duitse filosoof.

Geen woord over N.'s drie perioden (kunstminnend, positivistisch, levensaffirmatie). Weinig woorden over cruciale feiten uit zijn leven (zijn haat jegens antisemieten, het feit dat hij bekend werd door Georg Brandes ofwel Morris Cohen, het feit dat hij reeds kort na de Frans-Duitse oorlog in 1870-1871 zich tegen de nationalistische euforie keerde omdat het ten koste zou gaan van de Duitse cultuur - zie David Strauss, der Bekenner und Schriftsteller, hoofdstuk 1, 1873, zijn latere afkeer van Wagner, de waan dat hij Wilhelm II had neergeschoten.) Ook een groot misverstand over het zeer relevante begrip 'perspectivisme', dat Hagen interpreteert als het innemen van tegenstrijdige standpunten. Maar het gaat hier om het afwegen van de waarde van bepaalde perspectieven, mede gebaseerd op de hoeveelheid perspectieven die een perspectief verdraagt. Hiermee is meteen een antwoord gegeven op de vraag wat N. als 'voornaam' beschouwde, namelijk de mogelijkheid zich in zoveel mogelijk andere perspectieven te verdiepen. Hij gruwde van beperkte visies en monolitische en gestolde visies op de rijke werkelijkheid, zoals die van de antisemieten op de Joden. Zijn eigen visie op het Joodse volk was minstens driedubbelzinnig, hetgeen Hagen uiteraard niet vermeldt. N. prees de Joodse aristocratie, verwierp de Joodse priestermoraal die daarna kwam en had zeker mededogen met het vervolgde Joodse volk. Zijn kritiek op de Joodse priesters moet worden gezien binnen zijn kritiek op priesters in het algemeen. N. schreef ooit eens dat zijn geschriften onbegrijpelijk zouden zijn voor mensen die ze niet allemaal hadden gelezen en zich daarbij de nodige moeite hadden getroost. Hagen heeft kennelijk beide niet gedaan.

Geen woord verder over andere belangrijke inspiratiebronnen voor de nazi's als Darwin (sociaal-darwinisme) en Rousseau (de volonté-générale), die ook zeker terloops hadden moeten worden genoemd. Zijn zij ook schuldig? Ook de rol van Elisabeth Nietzsche wordt nauwelijks belicht, terwijl zij toch een cruciale rol speelde. De zeer individualistische, onconventionele, oneigentijdse cultuurfilosoof Nietzsche wordt zo geassocieerd met een beweging die zijn antipode was. Laten we niet vergeten dat het zijn vijanden: de wagnerianen, lutherse christenen en antisemieten waren die de nazi's uiteindelijk steunden.

Tegenwoordig associeert de atoommacht India zich nog volop met de pacifist Mahatma Gandhi. Moeten wij Gandhi dergelijke domheden aanrekenen? Kennelijk is de mens tot de wanstaltigste ideologische verminkingen in staat.