Van kikvors tot droomprins de wording van het sprookje

Wie net als ik veel van sprookjes houdt, zal misschien ook gedacht hebben dat vooral de gebroeders Grimm een grote bijdrage hebben geleverd aan de overlevering van de ons bekende sprookjes. Zij zouden deze immers hebben opgetekend uit de mond van oude vrouwen met een fabelachtig geheugen, die verhalen vertelden die teruggingen op een ver verleden, met heidense motieven en animistische symbolen. Lees dan dit boek en onderga de verrassing van het laten ondergraven van al je veronderstelde zekerheden! Zo oud blijken de sprookjes namelijk helemaal niet te zijn, en ze komen al evenmin voort uit een zogenaamd collectief onderbewustzijn, maar zijn veelal ontleend aan het werk van bekende en minder bekende schrijvers, van wie de oudste op z'n vroegst in de zestiende eeuw werkzaam was. Het sprookje zoals wij het kennen, is niet ouder dan tweehonderd jaar.
Onder redactie van Theo Meder voert een aantal wetenschappers, ieder vanuit een andere invalshoek, argumenten aan om de tot nu toe aangenomen theorieën over sprookjes te ontkrachten. Zo blijkt al snel dat verhalen als die van Madame d'Aulnoy en Perrault tot gemeengoed werden gemaakt en aangepast aan de wensen en opvattingen van de verteller en zijn publiek, waardoor het op den duur leek alsof deze verhalen een orale traditie kenden, zonder dat er melding gemaakt werd van een auteur. En de oude vrouwtjes van de gebroeders Grimm bleken jonge, ontwikkelde vrouwen te zijn, die educatie hadden genoten en veel gelezen hadden en derhalve de verhalen konden reproduceren die al eerder waren opgetekend.

In zeven essays wordt er onder meer aangetoond hoe er al eerder toverelementen in middeleeuwse verhalen voorkwamen zonder dat er van sprookjes sprake was. Het hoofdstuk over de oosterse verhalen van Duizend-en-één-nacht laat zien hoe groot de invloed van deze verhalencyclus op de ontwikkeling van de moderne Europese literatuur is geweest en in het laatste essay wordt afgerekend met de opvattingen en theorieën van Bruno Bettelheim, die in de jaren zeventig van de vorige eeuw stelde dat de interpretatie van een sprookje zich laat lezen als een droom en dat sprookjes therapeutisch zouden werken. Bovendien wordt hier ook een interessante link gelegd naar de rol van illustraties en prentenboeken die een sprookje vaak kunnen verduidelijken.
Heel verhelderend was het hoofdstuk Hoe universeel zijn de verhaalstructuren van sprookjes? Hierin wordt niet alleen gekeken naar de inhoud en betekenis van sprookjes, maar ook naar de vorm, waarbij de redacteur een paar 'ontnuchterende vaststellingen ten aanzien van sprookjes' uit de doeken doet. Hij stelt niet alleen vast dat sprookjes helemaal niet zo oud zijn als tot nu toe is aangenomen, maar ook dat ze hun bestaan niet danken aan mondelinge overlevering, integendeel: als er niets was opgeschreven, zouden we de sprookjes allang vergeten zijn. Maar het meest frappante feit vond ik toch wel dat sprookjes van oorsprong niet universeel zouden zijn: de indianen van Amerika, de Aboriginees van Australië en de Maori van Nieuw-Zeeland kennen geen sprookjes. Meder zegt dat deze volkeren geen sprookjes kunnen vertellen omdat er in hun geschiedenis nooit zo'n samenleving als die waarover sprookjes vertellen, heeft bestaan. Er worden pas verhalen uitgewisseld en overgenomen als er communicatie op gang komt tussen de oorspronkelijke bevolking en de kolonisators.

Hoewel het boek niet gemakkelijk is om te lezen, wordt de genomen moeite ruimschoots beloond door de heldere en wetenschappelijk verantwoorde uiteenzettingen. Voor iedereen die van sprookjes houdt, is het geruststellend te weten dat sprookjes nog steeds serieus genomen worden.