Wat te doen met ons brein?

Wat te doen met ons brein is een erg bijzonder boek. Veel populaire filosofie verliest aan precisie en diepgang, terwijl de meeste professionele filosofie onbegrijpelijk en irrelevant is. Catherine Malabou heeft echter een boek geschreven dat het beste van beide werelden combineert, en ook nog een inleiding geeft op enkele ontwikkelingen in een van de meest spannende en controversiële wetenschapsgebieden van het moment: de neurowetenschap.

Malabou is een van de weinige continentale filosofen die de wetenschappen serieus neemt en ondervraagt op hun verregaande implicaties voor het menselijk leven en denken überhaupt. In dit helder geschreven boek beargumenteert ze dat hedendaags neurowetenschappelijk onderzoek een radicaler beeld schets van de werkelijkheid van het brein dan dat we door lijken te hebben, en spoort ons aan om de nieuwe mogelijkheden aan te grijpen die ons veranderende zelfbeeld ons aanreiken.

Het centrale argument van het boek wordt uiteengezet aan de hand van het onderscheid tussen twee begrippen: plasticiteit en flexibiliteit. Bijzonder is hoe ze zowel de wetenschappelijke, sociale en filosofische betekenissen van deze termen helder uiteenzet.

De eerste term heeft een wetenschappelijke betekenis die duidt op de veranderingen in de organisatie van het brein die het gevolg kunnen zijn van ontwikkeling, geleerde vaardigheid of ervaring. Filosofisch gezien is het een term die zowel wijst op de mogelijkheid vorm te kunnen (over) geven als de mogelijkheid om een vorm te ontvangen of aan te nemen.

In het praten over ons brein gebruikt met flexibiliteit nogal weleens als een vervanging voor plasticiteit. Dit is niet alleen vreemd, maar zelfs verdacht. Ten eerste is flexibiliteit niet een woord met een strikt wetenschappelijke definitie. Ten tweede verschilt haar betekenis, filosofisch gezien, van plasticiteit. Waar plasticiteit zowel actief als passief is (we geven en ontvangen vorm), is flexibiliteit alleen nog maar passief. De prominente neuroloog Marc Jeannerod, die het voorwoord schreef bij de Engelse vertaling van dit boek, stelt dan ook dat plasticiteit wijst op ons vermogen tot aanpassing, terwijl flexibiliteit louter verwijst naar onze mate van onderwerping.

De analogie tussen brein en samenleving (die de andere recensent die hieronder diens eigen boek probeert te verkopen (bijzonder), blijkbaar erg problematisch vond, maar waar Jeannerod zo te zien geen moeite mee had) moet dan ook uit het VERSCHIL tussen deze twee termen beschouwd worden. Flexibiliteit is namelijk een term die veelal thuishoort in ons hedendaagse neoliberale arbeidsdiscours, waarin we meer en meer verwacht worden om te buigen zonder te breken (wat natuurlijk niet lukt) en steeds meer een andere vorm en een andere taak op ons te nemen, zonder hierin zelf iets te zeggen te hebben. Plasticiteit, of een plastische kijk op de samenleving, inspireert ons om attent te blijven op de mogelijkheden en verantwoordelijkheden die we hebben in het plastische project wat we onze levens noemen. De plasticiteit van ons brein is, in laatste instantie, niets anders dan dit. De mogelijkheid om iets te doen met ons brein, en om zodoende ons leven vorm te geven, zowel individueel als collectief. Gezien dit resultaat is het aan te raden dat meer hedendaagse filosofen de angst om zich te engageren met de wetenschappen van zich af schudden!

Ik keek uit naar dit werkje, de Franse filosofen zijn altijd wel bereid en in staat een interessante bijdrage te leveren aan actuele thema's. Wat een teleurstelling, Malabou denkt en schijft chaotisch, geen definities, verwarrende gedachtegangen en dito teksten. Er zit geen substantie in haar argumenten, ze hutselt biologisch reductionisme en materialisme door elkaar, buigt ervoor en neemt er weer afstand van. Ze overdrijft het concept plasticiteit. Haar parallel tussen het netwerk van de hersenen en dat van samenleving is veel te ver gezocht en in elk geval niet fatsoenlijk uitgewerkt. In mijn boek dat in mei bij Bert Bakker verschijnt Bevrijd de psychologie (uit ondermeer de klauwen van de neurowetenschap), kom ik erop terug.
Prof. Dr. Jan Dersken