Wij hadden het leven lief

"Wat moeten we zonder de kracht van verhalen." Dit is één van de notities die hoofdpersoon uit het nieuwste boek van Janne IJmker noteert.
Indrukwekkend, het blijft je bij, stof tot nadenken; dit zijn woorden die bij mij opkomen na het lezen van dit boek.
Door de afwisseling van tapes, notities en brieven geeft het boek naast de verhaallijn ook veel informatie mee. De hoofdstukken bestaan uit tapes, notities en brieven van Samuël aan zijn vrouw.
De tapes worden opgenomen tijdens het interview van de hoofdpersoon met haar moeder. De notities worden ook met de moeder gedeeld waardoor werkelijkheid en fictie in haar verhaal door elkaar lopen. De dochter noemt dit 'stukjes van antwoorden die in woorden verpuzzeld liggen'.
Het verhaal van Samuël staat voor de brieven van alle mannen die Josje haar moeder voorgelezen heeft en waarvan fragmenten in de notities naar voren komen. Hoe onwetend zijn deze mannen naar de werkkampen gegaan, om doorgevoerd te worden naar kampen zoals Westerbork. Zijn ze ooit nog verenigd met hun vrouwen? De notities vermelden van vrouwen die op weg waren naar het kamp en nietsvermoedend in een nog niet volle trein gejaagd werden om door te gaan naar Westerbork.
Wat mij het meest is bijgebleven, is het feit dat bijna alle Deense Joden de oorlog overleefden, dankzij de instelling van de Deense bevolking. Het verhaal van Riekie is het verhaal als we het anders hadden gedaan. Ons (gebrekkig?) handelen is niet terug te draaien, maar we mogen het leven met zijn gebrokenheid en het handelen dat daaruit voortkomt overdenken. Hadden wij het leven zó lief, dat zíj als schapen gingen? Neem en lees!

Het Drenthe van 1942 vormt het decor van Janne IJmkers nieuwste roman Wij hadden het leven lief. De titel is veelzeggend voor de inhoud van het boek: ogenschijnlijk onschuldig, maar de werkelijkheid blijkt weerbarstiger te zijn. En dat is ook meteen waar het boek mee begint: ‘Mijn moeder heeft de werkelijkheid verdraaid’. Aan het woord is Josje, die door middel van tapegesprekken probeert te achterhalen wat er in 1942 precies in het leven van haar moeder is gebeurd, die indertijd dichtbij werkverruimingskamp Kremboong woonde.

Stukje bij beetje wordt het verhaal van Riekie, toen 11 jaar oud, verteld. De lezer krijgt een goed beeld van de gezinssituatie. Al snel wordt duidelijk dat Riekie vaak de liefde en zorg van haar moeder mist. Als oudste van het gezin houdt Riekie het huishouden draaiende en is zij een moeder voor haar broertje en zusje, een rol die haar eigen moeder zo vaak niet kan vervullen. Dan komt Samuel in haar leven, een joodse dwangarbeider uit het kamp die ze iedere vrijdag een pannetje eten geeft als hij na een werkdag langs hun boerderij loopt, terug naar het kamp. Tussen hen ontstaat een bijzondere vriendschap waarin ze elkaar helpen om de tegenslagen in hun leven te trotseren. De realiteit van de oorlog komt op verschillende manieren dichtbij in het leventje van Riekie; op sommige momenten moet zij keuzes maken, maar op andere valt er niets te kiezen. Het is knap hoe Janne IJmker in deze verhaallijn in de huid van Riekie kruipt; de impact die de oorlog heeft op dit 11-jarige meisje wordt overtuigend beschreven; ogenschijnlijk kleine veranderingen blijken toch grote gevolgen te hebben voor Riekies kleine en relatief veilige wereldje.

Aan de hand van de notities van de gesprekken met haar moeder gaat Josje op onderzoek uit naar de historische feiten en ooggetuigenverslagen die de achtergrond vormen van het verhaal van haar moeder. Dit is de tweede verhaallijn in de roman. Al nadenkend en zoekend probeert Josje antwoorden te vinden op de vele vragen die het verhaal van haar moeder bij haar losmaken. Herhaaldelijk vraagt Josje zich af wat zij gedaan zou hebben als ze in 1942 had geleefd. Maar hoe vaak ze zichzelf deze en soortgelijke vragen ook stelt, het antwoord moet zij daarop steeds schuldig blijven.

De derde verhaallijn in het boek zijn de brieven die de joodse dwangarbeider Samuel vanuit het werkkamp naar zijn vrouw in Amsterdam stuurt. De brieven zijn een goed gekozen aanvulling op de andere twee verhaallijnen. Ze bieden een inkijkje in het dagelijks leven van het werkkamp: de steeds verdere aanscherping van de regels, het rantsoeneren van het voedsel en zijn desondanks aanhoudende optimisme worden overtuigend beschreven. Maar als op 2 en 3 oktober het hele kamp op transport wordt gezet naar Westerbork, eindigen de brieven abrupt. Janne IJmker slaagt erin om met zo min mogelijk woorden toch veel te zeggen; op indringende wijze laat zij de lezer zelf raden naar de lotgevallen van Samuel en zijn vrouw.

En dan komt daar, aan het einde van het verhaal, toch als een verrassing, die eerste zin weer om de hoek kijken: ‘Mijn moeder heeft de werkelijkheid verdraaid’. De plotwending aan het einde van het boek sluit aan bij Josjes eigen bespiegelingen. Wat is waarheid? Wie is er schuldig? En wat zou ík hebben gedaan? Een boek dat je op een originele manier aan het nadenken zet over deze essentiële en relevante vragen, ook 70 jaar na de bevrijding.

Bijzonder aangrijpend boek; geschreven vanuit n meisje die midden in de oorlog leeft praktisch naast een werkkamp. Ze bouwt een bijzondere relatie op met een van de joden uit het kamp. Ook de relatie met haar moeder wordt uitgelicht.

Het boek is niet helemaal vergelijkbaar met 'Achtendertig nachten' en 'Afscheid van een engel' van dezelfde auteur, omdat dat puur romans zijn, terwijl 'Wij hadden het leven lief' een combinatie van roman, brieven en een verslag is. Voor zover het een roman is, vind ik het minder geslaagd dan de andere twee titels. Qua inhoud is het wel erg boeiend.

Een echte IJmker roman. Er zit meer in dan je denkt. Toch is het lastig lezen, zeker voor de jeugd, die dit boek ongetwijfeld op een literatuurlijst krijgt. Je moet een ervaren lezer zijn om het te begrijpen. De hoofdstukken Notities, vond ik te informatief tussen het verhaal door. Ik wilde meer weten over Samuël en over Riekie.
Voor sommigen misschien ook lastig: in de "tape hoofdstukken" staan gesprekken tussen Riekie en haar dochter niet tussen aanhalingstekens. Dus is niet altijd duidelijk wat conversatie is en wat niet.
Verder wordt er steeds gesproken over appel en niet over appèl. Ik vind dat storend, maar iemand anders misschien niet.
Wel boeiend om te lezen, vanuit Samuël, hoe het er in een werkkamp aan toe ging.
Al met al een boek wat je wel even bezighoudt!