De beste jaren van juffrouw Brodie

Met haar zakelijke, nuchtere, plompverloren stijl, vol met snufjes Britse droge humor, laat Muriel Spark me steeds maar grinniken. De manier waarop ze gortdroog steeds blijft herhalen wat de meisjes ‘beroemd’ maakte en wat zij later in hun leven zouden doen, en dat juffrouw Brodie in haar ‘prime’ is, haar beste jaren, is fenomenaal. Je hoeft tijdens het lezen echt nooit te bedenken: welk meisje was dit ook al weer?

Dit boek heeft echt humor, het is cabaret-achtig, zelfs bijna karikaturaal in het telkens blijven benoemen van eigenschappen en kenmerken, een soort in-hokjes-plaatsen van elk personage.

Juffrouw Brodie houdt er merkwaardige lesmethodes op na. Dat vinden vooral haar collega’s op de school waar ze lesgeeft. ‘Haar’ meisjes voelen zich ook een beetje buiten het ‘normale’ schoolleven staan, ze beseffen ook wel dat zij een aparte positie innemen. Dit maakt hen niet direct populair bij de rest van de leerlingen. Toch blijven zij hun hele leven loyaal naar Juffrouw Brodie, die hen dan ook constant inprent hoebevoorrecht ze wel niet zijn. Brodie is in feite het enige dat hen al die jaren bij elkaar houdt, echt persoonlijke verbinding ontbreekt. Brodies’ ontluikende foute politieke voorkeuren dringen ook pas veel later tot hen door.

We leren noch de juf, noch de meisjes echt diepgaand kennen. Alles blijft aan de oppervlakte en Spark benoemt en beschrijft alles heel terloops. Ook als Brodie verraden wordt. Dit tipt Spark af en toe even aan, dwars door de tijdlijn heen, zoals alles, ook de verdere levensloop van de meisjes, hun lot, tussen de schooljaren door ter sprake komt. We springen heen en weer in de tijd. Wel is veel vanuit het perspectief van juist het verraderlijke meisje geschreven.

De stijl is heel beschrijvend, hoewel er ook wel dialogen zijn. Ergens is dat logisch, het verhaal omspant zoveel jaren, en dat in slechts 175 pagina’s. In de dialogen benoemt de juf zelf ook om de haverklap haar 'prime'. Ze blijft er jarenlang hardnekkig de nadruk op leggen, terwijl ze ook geschaard wordt onder het ‘onderwijzend oudevrijsterdom’ van Edinburgh.

In plaats van de officiële leerstof leert ze haar meisjes van alles. Ze neemt ze mee naar het museum, het park, ze vertelt over buitenlandse steden en cultuur. De lange wandelingen en gesprekken, sociale standen bevolking Edinburgh, droomwereldjes gedachtenspinsels en fantasieën, jufs eigen liefdesleven, ze zijn tot in detail beschreven. We moeten wel onthouden dat het hier gaat om een in 1962 geschreven boek over de jaren ’30 in de twintigste eeuw. Scholen waren op zijn minst streng en rigide te noemen, dus Brodies lesmethode was ongekend, en ongewenst. In 1962 niet meer, natuurlijk. Maar wat de meisjes of de juf erbij vóelen? Dat ontbreekt.

De nieuwe uitgave van dit boek heeft een verklarend voorwoord door Jet Steinz, waarin zij het fenomeen ‘prime’ toelicht. Het is te lezen als een enthousiaste recensie.

En toch, Brodies’ filosofie is zo gek nog niet:
‘Het woord ‘educatief’, van het Latijnse educatio, […] betekent ‘uitleiden’’, zegt ze. ‘Voor mij betekent opvoeding een uitleiden van wat er al in de ziel van de leerling aanwezig is. Voor anderen betekent het iets in de ziel brengen wat er niet in zit. Ik noem dat intrusie – indringen; kennis inprenten in het hoofd van de leerling. Mijn methode is uitleiden van de kennis die er al is.’

Geweldig.
Ondanks één tenenkrommende d-t-fout in het boek.

Met de nodige humor en drama verhaalt dit boek over juffrouw Jean Brodie die een select clubje meisjes uitzoekt om buiten de normale schoolvakken om te ‘vormen’. De Marcia Blaine School staat in Edinburgh en voor het verhaal is het van belang te weten dat het zich afspeelt in het begin van de jaren ‘30. Volgens Jean Brodie zijn de 10-jarige Brodie-meisjes nog enigszins ‘kneedbaar’ tot crème de la crème. We volgen de meisjes tot ze een jaar of zeventien zijn. De zes uitverkorenen hebben elk hun specialiteit en zijn juf Brodie zeer toegewijd vooral door de onorthodoxe manier waarop ze onderricht krijgen. De juf legt de accenten van haar lessen op totaal andere zaken dan gewoon was in die tijd. Haar missie is de kinderen vooral zoveel mogelijk bij te brengen op het gebied van kunst, liefde en politiek. De liefde speelt voor de meisjes een enorme rol, met grote belangstelling proberen ze alles te weten te komen over seks. Dit levert hilarische passages op omdat het fijne hen nog niet bekend is, maar er wordt naar hartenlust verzonnen en aangevuld, compleet met meisjesachtig gegniffel.

Over de opbouw en de stijl van het boek ben ik erg enthousiast. Een aantal flash-forwards geven het boek precies het zetje waardoor je je als lezer bevoordeeld voelt. De hints zijn onheilspellend genoeg om te weten dat, wanneer er al een echt einde aan het boek zit, er niet alleen winnaars zullen zijn. Religie is een thema dat regelmatig ter sprake komt, wanneer duidelijk wordt dat juffrouw Brodie zichzelf als een God beschouwt weten we dat dit wellicht een stapje te ver is. Plaats is er ook voor Ariel, de luchtgeest uit De storm van Shakespeare, Eunice wordt hiermee vergeleken.

Kortom, dit is geen boek om even in een avondje uit te lezen. Jet Steinz gebruikt in haar voorwoord de term ‘onderkoeld’ ter aanduiding van de toon in het boek. Daar kan ik het mee eens zijn. Er blijft veel onuitgesproken, onuitgewerkt en dat is ook meteen de kracht van deze roman. Dankzij de talrijke aanwijzingen in legio vormen ontstaat een onaf beeld dat niet af hoeft, laat lekker bestaan in zijn onaffe toestand. Zo is het leven ook, iets is nooit echt af, omstandigheden veranderen en dan zijn we terug bij het thema van de transfiguratie, de metamorfose.

Deze auteur weet hoe een complexe roman met meerdere personages te schrijven met elk een eigen psychologische ontwikkeling. Ook wordt er een mooi tijdsbeeld beschreven. De jaren ‘30 waarin de dreiging van WOII voelbaar wordt en de Spaanse burgeroorlog een feit is.

Met De beste jaren van juffrouw Brodie heeft de Engelse Dame Muriel Spark een bijzonder boek geschreven. Bijzonder, eigenaardig en het kan haast niet anders dan dat het, toen het werd uitgebracht in 1962, ook als controversieel is gekwalificeerd. Het verhaal leest als lucide en lichtvoetig, maar dit is slechts misleidend, want de thematiek, die er vernuftig in verweven zit, zoals politiek, seks, kunst en ontrouw, is van een ander kaliber. Toch kent het verhaal ook een verrassend subtiele humoristische ondertoon, door de auteur behendig gecontroleerd en gedoceerd.

Het verhaal speelt zich af in de eerste helft van de twintigste eeuw, de Tweede Wereldoorlog ligt op de loer en Juffrouw Jean Brodie is een eigenzinnige onderwijzeres op de Schotse Marcia Blaine School voor Meisjes, waar ze op onorthodoxe wijze haar leerlingen onderricht. Buiten de verplichte lesstof licht ze haar jonge leerlingen voor in wat zij belangrijk acht om aan hen door te geven.

We volgen de meisjes in de leeftijd van tien tot zestien en al op de eerste pagina wordt het duidelijk dat er sprake is van selectief clubje die de 'Brodie-meisjes' wordt genoemd; Eunice, die beroemd is om haar gymnastische kunsten, Rose, beroemd om haar seks, Sandy, beroemd om haar kleine varkensoogjes en haar heldere klinkers, Jenny, beroemd om haar schoonheid en sierlijkheid en Mary die beroemd was ´omdat ze een zwijgend brok vlees was, een nul, die zich door iedereen de schuld liet geven´ en helaas vroeg aan haar einde komt.
Vijf meisjes die een uitzonderingspositie hebben ten opzichte van de andere leerlingen. Ze worden op de zaterdagen uitgenodigd voor een kopje thee bij Miss Brodie thuis en verzocht dit niet tegen de andere meisjes te vertellen. Miss Brodie zal hen er steevast aan herinneren dat ze in haar beste jaren is, van haar meisjes de crème de la crème wil maken. Wanneer de meisjes naar de middelbare school gaan, blijft het contact toch bestaan.

Jean Brodie maakt haar leerlingen deelgenoot van haar liefdesleven, haar gesneuvelde minnaar, haar fascistische opvattingen en meer persoonlijke zaken die ze met haar collega's nooit zou bespreken. Ze gaat zelfs zover dat ze één van de meisjes aanspoort een seksuele relatie te beginnen met de getrouwde, eenarmige leraar waar ze zelf zo verkikkerd op is. Het lijkt erop dat ze het meisje plaatsvervangend 'gebruikt' om te doen wat ze zelf zo graag had willen doen, maar niet deed uit piëteit voor de vrouw van deze collega. Wekelijks brengen de meisjes gedetailleerd verslag uit van het verloop van zijn lessen.

Maar... uiteindelijk zal Jean Brodie de controle verliezen en toch verraden worden. De val klapt onverbiddelijk dicht.

Waarom heeft miss Brodie juist deze meisjes uitgekozen om in haar leven te betrekken? Alle meisjes hebben iets waar ze in uitblinken, vaardigheden die Brodie zelf zal verliezen. Niets is immers zo vergankelijk als je beste jaren. Eén van de meisjes wordt extra belicht en krijgt een grotere rol in het laatste deel Daar krijgt transfiguratie een schijnbaar dubbele betekenis. Dit laatste klinkt natuurlijk vaag, maar hier laat ik het toch maar bij.

De lezer leert Jean Brodie kennen middels een alwetende verteller en door de ogen van 'haar meisjes', hoewel maar mondjesmaat, oppervlakkig en onderkoeld. Er komt in het hele boek geen moment voor dat je meer over haar te weten komt en onder haar huid kunt kruipen. Je blijft steeds van een gepaste afstand naar haar kijken en de auteur heeft haar geen innemend karakter meegeven. Af en toe krijgt het personage zelfs iets autoritairs en berekenends over zich en ligt er een ragfijn sluier van een onheilspellende grimmigheid over haar.

Een tragisch, maar zeer briljant verhaal. Gecomprimeerd - met grote precisie op microniveau geschreven - in slechts 173 bladzijden, dat de tijd moet krijgen om te bezinken en het verdient om herlezen te worden. Lees deze klassieker, ervaar het ongrijpbare, laat het inweken en bezinken!!!

Het verhaal speelt zich af in de eerste helft van de twintigste eeuw en de wereld is aan het veranderen; de Tweede Wereldoorlog ligt op de loer.
In deze situatie volgen we Jean Brodie en de Brodie-meisjes.
Deze meisjes, in de leeftijd van tien tot zeventien jaar, worden door juffrouw Brodie gekneed zoals het haar goed dunkt. Zelfs nadat ze de meisjesschool verlaten hebben, blijven ze contact met haar houden.
En dat heeft echt niet alles te maken met de onderwerpen waarvan je verwacht dat die op school besproken worden. Haar eigen liefdesleven wordt zelfs besproken met ‘haar’ meisjes.

“Sinds ze hun laatste pennenvrucht hadden begraven en op de middelbare school zaten, had de belangstelling van Sandy en Jenny voor juffrouw Brodies liefdesleven een andere wending genomen. Ze associeerden niet meer alles met seks, het ging er nu meer om de diepte van het hart te peilen. De wereld van de pure seks scheen jaren geleden. Jenny was twaalf geworden.”

Monica kan goed rekenen, maar staat ook bekend om haar kwade buien, Rose en seks zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, Eunice is een gymnaste en kan heel goed zwemmen, Sandy heeft heel kleine oogjes, heeft mooie klinkers en is beste vriendin van Jenny; een toneelspeelster. En dan hebben we ook nog Mary; ze laat zich door iedereen de schuld geven van alles wat mis gaat.

Jean Brodie laat het niet na om over de anderen leerlingen te spreken, zoals bijvoorbeeld de confidenties die ze met Sandy deelt:
‘Heel mijn eerzucht,’ zei juffrouw Brodie, ‘is gericht op jou en op Rose. Dit moet je natuurlijk niet tegen de andere meisjes zeggen, dan worden ze maar jaloers. Van Jenny heb ik ook grote verwachtingen gehad, die is zo knap; maar Jenny is nogal saai geworden, vind je niet?’

Tijdens het lezen laat de auteur al doorschemeren wat het lot van deze meisjes en juffrouw Brodie is, maar dat neemt niet weg dat je alle puntjes op de i gezet wil zien.
Juffrouw Brodie leren we niet heel goed kennen; ze blijft een beetje op de achtergrond. Ze lijkt alles goed in de hand te hebben. Doordat ze de meisjes uithoort over de andere docenten en de schoolleiding kan ze goed op de hoogte blijven, want het kan niet uitblijven dat door haar bijzondere manier van omgaan met ‘haar’ meisjes ze op de nominatie staat om vervangen te worden op school.
Het duurt nog lang voordat de lezer weet wie juffrouw Brodie zal verraden.

“Sandy keek haar aan en begreep dat de vrouw bezeten was van het verlangen dat Rose naar bed zou gaan met de man op wie ze zelf verliefd was; in het idee zat niets nieuws, het was de werkelijkheid die nieuw was.”

In dit boek vol humor krijg je zo nu en dan toch last van rillingen die over je rug lopen omdat je er niet aan moet denken dat iemand de kans krijgt om kinderen te vormen naar zijn of haar eigen goeddunken.
Een onderwerp zoals fascisme wordt ook niet geschuwd in ‘De beste jaren van juffrouw Brodie’; daar wordt door deze lerares heel luchtig over gesproken.