De geheugenlozen De herinnering als wapen tegen het populisme

Bij het zien van de schitterende cover van De geheugenlozen van Géraldine Schwarz wil je weten wie die man op de foto is. Is het de vader van de auteur, een van haar grootvaders of iemand anders? Waar zou hij aan denken of over dromen? Wat je op de foto zo ziet, lijkt het dat hij een mooi uitzicht heeft, maar is dat ook zo of bedriegt de schijn? De titel maakt nieuwsgierig. Je wilt weten wat ermee bedoelt wordt.

In het voorwoord van De geheugenlozen vertelt Géraldine Schwarz hoe ze erop gekomen is om dit boek te schrijven, waarom ze dit boek heeft geschreven en wat ze ermee hoopt te bereiken.

Géraldine Schwarz kijkt in De geheugenlozen met een kritische blik naar het verleden van haar grootouders tijdens de Tweede Wereldoorlog en hoe de mensen in de wereld reageerden op wat er gebeurde in de Tweede Wereldoorlog. De rol van de regeringen en de mensen in diverse landen is schokkend. Ze probeert te achterhalen hoe het komt dat zoveel mensen indertijd zoveel vergeten zijn van wat er in de oorlog is gebeurd, waarom zoveel mensen Hilter en consorten hun gang hebben kunnen laten gaan, hoe Hitler te werk ging, waarom veel Duitsers na de oorlog in de slachtofferrol kropen, hoe het komt dat zoveel nazi's naderhand nog steeds topfuncties konden krijgen overal, waarom men niet meer over de oorlog wilde praten, hoe het kan dat op veel scholen de waarheid niet wordt verteld over de oorlog, hoe men heden ten dage reageert op het verleden en op wat er nu in heel veel landen speelt. Ze opent je de ogen over hoe veel landen mee liep met Hitler, hem een vrijbrief gaven om joden en anderen te laten oppakken en hoe men reageerde als de overlevenden weer terug naar hun land kwamen. Hoe zou de geschiedenis zijn gelopen als de meerderheid van meet af aan tegen Hitler in opstand was gekomen? Een andere vraag is of de geschiedenis zich deels aan het herhalen is of dat men nu meer blijk geeft van hun 'harde' mentaliteit.

Ze heeft met diverse mensen gepraat over hun ervaringen van hun (groot) ouders. De een blijkt de daden van zijn (groot)vader goed te praten terwijl een ander met een kritische blik naar de daden kijkt. Ook heeft ze diverse landen en monumenten bezocht waarbij ze haar mening geeft van wat ze ervan vindt.

Twee kritiekpunten: Ze heeft harde kritiek op president Philippe Pétain, maar of dat helemaal terecht is, valt te bezien omdat in een ander boek over hem staat dat hij eigenlijk geen president wilde worden vanwege zijn leeftijd toen en omdat hij al dement begon te worden. Niet dat zijn rol in de Tweede Wereldoorlog goed te praten is, maar er zit meer achter dan beschreven in dit boek. Net zoals het niet helemaal klopt dat Kamp Vught geen hulp kreeg, want dat kregen vele gevangenen wel. Ze kregen geregeld een pakket met van alles van mensen uit Vught. Er was daar een ondergrondse beweging die zich daarmee bezig hield.

Voor de rest is het een confronterend verhaal dat je aan het denken zet. Geregeld stel je de vraag van wat jij gedaan zou hebben.

Kortom; De geheugenlozen van Géraldine Schwarz is een confronterend boek waarin de Tweede Wereldoorlog wordt beschreven, waarom heel veel mensen niets deden tegen het regime van Hitler, hoe hoe het na de oorlog ging, hoe men in diverse landen na de oorlog op de oorlog reageerde en of de geschiedenis zich deels aan het herhalen is. Het is een boek die iedereen zou moet lezen.

De Duits-Franse journaliste Géraldine Schwarz (1974) duikt in de betrokkenheid van haar grootouders bij het nazisme. Niet dat die daarin een grote rol speelden. Ze waren maar ‘Mitläufer’. Zoals vele anderen profiteerden ze van de wetten die joden marginaliseerden. Haar grootvader kocht in 1938 voordelig een joods bedrijf. Na de Tweede Wereldoorlog eistte de joodse eigenaar een schadeloosstelling. Opa Schwarz vond dat maar onrechtvaardig.
Uiterst zorgvuldig ontleedt zijn kleindochter de feiten. Ze tracht zich te verplaatsen in haar grootouders. Hoe zij dachten en wat zij voelden. Daarbij is ze er niet op uit hen te veroordelen. Evenmin wil ze het verleden maar laten rusten. Met compassie en een scherpe analyse legt ze de mede-verantwoordelijkheid bloot van haar grootouders aan het nazisme.
Op dezelfde wijze onderzoekt ze ook de geschiedenis van haar grootouders van haar Franse moeder. Die opa was gendarme in het collaborerende Vichy-Frankrijk. Ook daar stuit ze op de mechanismen van ontkenning van verantwoordelijkheid. Niemand kan het zich meer precies herinneren. En de overheid trekt mythen op met een heldere tweedeling tussen de vele goeden en slechts een handjevol kwaden.
De verhalen van haar grootouders trekt Schwarz vervolgens door naar de grote geschiedenis. Dat doet ze op basis van een enorme hoeveelheid feiten en interviews. Zo levert ze een onthutsende inkijk in de na-oorlogse Europese geschiedenis. Onthutsend, omdat ze aantoont hoe er in Europa weinig animo was om de verantwoordelijken ter verantwoording te roepen. Domweg omdat veel mensen zelf verantwoordelijkheid droegen. In meerdere en in mindere mate. Dat gold voor Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk en Italië. Maar het geldt ook voor Nederland.
De illusie dat we het hier beter deden, prikt Schwarz heel eenvoudig door. Ze wijst erop dat de Nederlandse regering anno 2019 bijna de enige in Europa is die de verantwoordelijkheid van de staat in de deportatie van de joden nog altijd niet erkent. Ze merkt op dat ook in het Verzetsmuseum in Amsterdam nauwelijks aandacht is voor de rol van de Nederlandse ambtenaren bij de jodenvervolging.
Zo is er geen verwijzing naar Jacob Lentz, de Nederlandse ambtenaar die de identiteitskaart met een identificatiesysteem voor joden maakte. Zijn systeem werd dankbaar overgenomen door de Duitsers. De efficiëntie ervan verklaart waarom Nederland bijna het allerhoogste percentage vermoorde joden heeft: 75 procent van de Nederlandse joden werd afgevoerd en vermoord. Ter vergelijk: België 45 procent; Frankrijk 25 procent.
Ook herinnert Schwarz eraan dat er in Nederland nog altijd geen Holocaustmuseum is. Zelfs geen gedenkteken. En dat in tegenstelling tot andere Europese landen. De pogingen ertoe hier stranden op argumenten als dat een dergelijk monument het groen of het uitzicht zouden schaden. Het schaamrood stijgt je dan toch naar de kaken!
Maar ‘De geheugenlozen’ wordt pas echt ongemakkelijk lezen als Schwarz beschrijft hoe de ontkenning van verantwoordelijkheid overgaat in bagatelliseren van de misdaden en het benadrukken van wat er allemaal onder het fascisme tot stand kwam. Daarmee is haar geschiedenisverhaal aangekomen bij de actualiteit: de hedendaagse populariteit van populistische partijen in Europa. In haar epiloog concludeert ze: “De geschiedenis herhaalt zich niet, maar de sociale en psychologische mechanismen blijven onveranderd en zetten er ons in crisiscontext toe aan irrationele medeplichtigen te worden van misdadige doctrines.” Niet voor niets kreeg Géraldine Schwarz voor ‘De geheugenlozen’ de Europese Boek Prijs 2018. ‘De geheugenlozen’ is verplichte kost voor elke Europeaan, van regeringsleider tot geel hesje.

In ‘De geheugenlozen’ neemt Géraldine Schwarz de lezer mee in het verleden, maar confronterend genoeg ook in het heden. De auteur vervlecht op een knappe manier de situatie in de wereld vanaf de Eerste Wereldoorlog met haar familiegeschiedenis. De auteur ontdekt op een dag dat haar Duitse grootvader in 1938 voordelig een joods bedrijf heeft overgenomen. Dit heeft de auteur ertoe bewogen om een duik in het verleden te nemen. Als lezer word je meegevoerd in een zwart hoofdstuk van het verleden. Hierbij wordt aandacht besteed aan meerdere Europese landen, waaronder Nederland.

Tegelijkertijd weet de auteur ogenschijnlijk eenvoudig de sprong naar het heden te maken. Het rechts-extremisme is zeker nog aanwezig in onze samenleving. Dit uit zich in meerdere landen, waaronder ook Nederland. Het boek zet aan tot denken.

Het boek leest vrij makkelijk, ondanks het “zware onderwerp”. De wisselingen tussen de grote geschiedenis en haar familiegeschiedenis heeft de auteur op een natuurlijk manier vormgegeven. Al met al zeker een aanrader. Wat mij betreft blijven we herinneren wat er is gebeurd, maar ons zeker ook realiseren dat het minder ver is dan we denken.

De flaptekst van dit boek sprak me heel erg aan: een vrouw die ontdekt dat haar Duitse grootvader vlak voor de Tweede Wereldoorlog een joods bedrijf heeft overgenomen en hieraan onderzoeken aan verbindt. Mijn interesse voor de Tweede Wereldoorlog is heel groot, daarom heb ik dit boek ook gelezen, ondanks dat ik een 21-jarige student ben die het niet heeft meegemaakt en is geboren in de digitale wereld.

Het boek geeft feiten die ik nog niet had gelezen of gehoord en dat maakt het boek voor mij (en misschien voor veel anderen) heel interessant! Géraldine Schwarz maakt koppelingen tussen het verleden van haar (groot)vader vanaf de Eerste Wereldoorlog en de theorie die er is over die tijd.

Een nadeel vind ik dat de tekst in mijn ogen niet helemaal chronologisch wordt verteld, maar meer per onderwerp. Voor mij werkte dit een beetje verwarrend.

Als laatste wil ik hierover zeggen dat ik het goed vind dat dit onderwerp (de Tweede Wereldoorlog) blijft terugkomen, omdat we niet moeten vergeten wat er is gebeurd!

De Duits-Joodse jurist Bauer deed een uitspraak in de jaren 1960, toen hij actief probeerde nazi’s voor het gerecht te krijgen maar werd tegengewerkt door justitie en de algemene publieke opinie.
Géraldine Schwarz beschrijft aan de lezer waarom deze houding van een getraumatiseerde samenleving niet gek te noemen is en welke oorzaken eraan ten grondslag liggen. Hoe de generatie jongeren in de decennia 1960-1980 soms pas voor het eerst over de achtergrond van het Derde Rijk hoorden, omdat de periode 1930-1950 simpelweg niet voorkwam in de geschiedenislessen; hoe het gebeurde dat door de naoorlogse opdeling van Duitsland de nazi’s en collaborateurs niet overal even zwaar berecht werden, of zelfs helemaal niet.
Met de 21e-eeuwse bril zijn deze situaties wellicht niet te bevatten. Schwarz heeft echter de toegang tot het persoonlijke bedrijfsarchief van haar Duitse opa, tevens hoort ze via moederskant oorlogsverhalen uit Frankrijk. De bijzondere Frans-Duitse achtergrond van de auteur maakt dat ze zich verwant voelt aan beide nationaliteiten. Zou dit onwillekeurig een goede toevoeging zijn in haar streven om zo objectief mogelijk de verschillende kanten van mensen, naties, decennia te onderzoeken?
Het boek kent een fijne vertelvorm: de kleine persoonlijke (familie)geschiedenis wordt verweven met de grote wereldgeschiedenis. Het maakt dat je als lezer niet het gevoel hebt een naslagwerk te bestuderen, hoewel De geheugenlozen door de vele gedetailleerde informatie die status wel verdient.
In latere hoofdstukken gaat het over (het belang van) het doorgeven van herinneringen: herdenkingen, archieven, verhalen. De DDR-historie krijgt ook een podium, er zijn meer parallellen met de verwerking van de wereldoorlogen aan te wijzen dan je zou denken. Interessant is dat Schwarz extra onderzoek heeft gedaan naar de herdenkingscultuur in Oostenrijk, Italië en Nederland. Een observatie: in Italië en Frankrijk zijn film en literatuur de belangrijkste factor in het verwerkingsproces, in Nederland de musea en herdenkingsoorden.
Dit boek is geschreven voor iedereen, maar speciaal voor de ‘geheugenlozen’: kinderen van Europa, die de geur van oorlog niet kennen.
“De geschiedenis herhaalt zich niet, maar de sociale en psychologische mechanismen blijven onveranderd en zetten er ons in crisiscontext toe aan irrationele medeplichtigen te worden van misdadige doctrines.” Schwarz waarschuwt er wel voor ons herdenken niet alleen op negatieve basis te laten gebeuren, maar de vorige eeuw juist ook als positief te beschouwen: we leven op een continent waar de volkeren tot twee keer toe het totalitarisme hebben overwonnen en de democratie hebben opgebouwd.
Eén minpuntje aan dit verder volledige boek: een register en literatuurlijst ontbreken. Vele bronnen worden in de lopende tekst aangehaald en het was handig geweest voor het overzicht om ze allemaal achterin te vermelden.
Een eervolle vermelding voor de vertalers Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen! Hun werk zorgt ervoor dat deze lijvige geschiedenis prettig leest.
Omdat dit boek door zijn bijzondere vertelvorm en naslagwerkgehalte vatbaar is voor grondige herlezing... 5 sterren.

De geheugenlozen van Geraldine Schwarz is een confronterend boek dat op een indringende wijze inzicht geeft in het menselijk handelen tijdens de opkomst van het fascisme, het nazisme en de omgang met het verleden na de tweede oorlog.
Helder wordt gemaakt dat de grote massa behept is met een beperkt begrip, een klein inzicht en een groot vergeetachtigheid waardoor de manipulators /populisten door een uitgekiende strategie van massamanipulatie actieve steun voor hun ideeën hebben verkregen.
De verwerking en verantwoordelijkheden van de gruweldaden tijdens de tweede oorlog door daders, politici en meelopers in verschillende Europese landen, ook Nederland, zijn verhelderend en tevens schokkend.
Opnieuw dreigt er gevaar want ook nu kennen we in Europa maatschappelijke kwalen zoals nativisme, xenofobie en religieuze intolerantie. Dat zijn menselijke instincten die populisten aanspreken en op slinkse wijze benutten.
Dit boek heeft dan ook terecht de subtitel “ de herinnering als wapen tegen populisme” en verdient een groot lezerspubliek en breed maatschappelijke besef.

‘De geheugenlozen’ begint met een kort voorwoord van Schwarz, waarin ze uitlegt waarom ze dit boek geschreven heeft. Wat is het knap dat ze de geschiedenis van haar familie heeft onderzocht en ondanks de toch wel heftige uitkomst het verhaal op papier heeft weten te zetten. Ik weet niet of iedereen dat gedaan of gekund zou hebben.

Schwarz heeft een gedegen en uitgebreid onderzoek gedaan naar haar familie en dit in het groter geheel gebracht. Ze verbindt telkens wat haar familie heeft gedaan met de algemene geschiedenis, waardoor je het als lezer allemaal een goed plekje kan geven. Al snel wordt duidelijk dat Schwarz’ onderzoek niet gemakkelijk is geweest. Ze is lang bezig geweest om als het ware de onderste steen boven te krijgen en antwoord te krijgen op al haar vragen rondom haar familiegeschiedenis. Dat resulteert in een interessant en soms pijnlijk verhaal. Het laat je nadenken over hoe jij zou reageren als je in die situatie had gezeten. Is alles wel zo zwart/wit geweest in die tijd als het lijkt?

Ondanks de vele informatie en feiten vanuit de grote geschiedenis is ‘De geheugenlozen’ geen taaie kost geworden. Schwarz weet het allemaal op een boeiende manier op te schrijven. Hierdoor blijf je het boek met veel interesse lezen. De epiloog tenslotte vormt een passende afsluiting van het boek. Niet meer dan logisch dat dit boek de winnaar is van de European Book Award 2018.

De Geheugenlozen is een genadeloze herinnering voor hen die het vergeten is.
Het verhaal begint voor de Tweede Wereld oorlog en gaat vervolgens door tot de wederopbouw van de democratie. Waarbij een tijdlijn wordt uitgestippeld en geen enkele gebeurtenis wordt overgeslagen.

Om haar verhaal te vertellen gebruikt Geraldine Schwarz de verhalen van eigen familieleden. Beginnend bij haar grootvader die ten tijde van de Oorlog voor een habbekrats een Joods bedrijf overneemt. Die door middel van smeekbrieven zijn eigen leed gebruikt om het leed van de vorige eigenaar Julius Lobmann, die zijn gehele familie verloor in vernietigingskampen, te overtreffen en Julius niet te geven waar hij recht op heeft. Haar vader die in enorme vrijheid opgroeit, in een anti nazi tijd vol extreemlinkse terroristen en uiteindelijk trouwt met een Française. Josiane, Geraldines moeder en Claude een familievriend.

Pagina’s vol jaartallen en namen van mensen die deel hebben genomen aan de vele gruwelen in die tijd, en onze pogingen hiervan te herstellen. Het roept vragen op en zet je aan het denken.
Dit vertraagd wel het lezen omdat er na steeds enkele pagina’s het een en ander verwerkt moet worden.

De geheugenlozen heeft mijn geheugen opgefrist maar ben ook teleurgesteld over de manier waarop dit boek geschreven is. De persoonlijke verhalen zijn mooi en informeren over hoe die tijd is geweest. Maar te vaak gaat het puur over feitelijke informatie en is de drang voelbaar van het niets mogen vergeten. Dit laatste is ook het doel echter voelt het te veel aan als een geschiedenisboek. Hierdoor heb ik het boek nog niet volledig uitgelezen. Het pakt mij niet.
Wellicht had ik eerder mijn verwachtingen moeten bijstellen. 

Desondanks raad ik dit boek aan. Het boek inspireert ook om meer te lezen en te kijken over deze periode in onze geschiedenis. Geraldine refereert namelijk veelvuldig naar andere boeken en films.

vertelt een compleet verhaal niet alleen over wat er met de Joden gebeurde, maar ook hoe de Duitser, en alle landen reageerden op dit feit. Beter gezegd zij betuigden hun deelname maar deden bewust niets, omdat zij bewust wegkeken. Hiltler kon zijn gang gaan met de zwijgende toestemming van de westerse wereld. Ook keek in Duitsland, drankrij Nederland etc naar de vele "kookjes die ontstonden.
Wij komen er niet mee weg om het alleen een Duits probleem te laten zijn.

Berlijn, een stad om van te houden! Met zoveel historie en zoveel prachtige en intrigerende plekken met elk een eigen verhaal. Onlangs bezocht en intens genoten.
Na een bezoek aan het museum “Topography of Terror” vraag je jezelf ook af:
“Hoe heeft dit ooit kunnen gebeuren en vooral waarom?”

In haar boek “De geheugenlozen” van Geraldine Schwartz spreekt zij over Berlijn: “Wat houd ik van deze stad!” Haar woonplaats met de vele plekken met hun veelbewogen verleden, met hun blessures die ze kent alsof die van haarzelf waren.
Een mooi beeld van haar familieverhaal in het Duitsland ten tijde van het Derde Rijk.

In haar eerste boek, uitstekend uit het Frans vertaald door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen verhaald ze aan de hand van haar eigen familie het Duitse verleden van deze familie ten tijde van het Nazisme.

Zo maak je kennis op een zeer leesbare manier met alle feitelijkheden, welke deze familie meemaakt, die je wel kent vanuit de geschiedenis van de 2e WO.
Deze worden door de auteur gerelateerd aan vele bronnen en linken met politieke stromingen en vele herkenbare geschiedenis voorvallen.

De bedoeling van Geraldine is duidelijk: zij wil een weg vinden in de wirwar van het verleden om te begrijpen wat was om te weten wat is, Europa zijn wortels teruggeven die de geheugenlozen zich proberen toe te eigenen.

Haar opa Karl Schwartz heeft destijds zeer goedkoop een bedrijf overgenomen van een Joodse eigenaar. Na de oorlog vraagt deze Julius Löbmann als overlevende van Auschwitz, herstelbetalingen, welke opa weigert te betalen.
De vraag die deze en ook andere voorvallen oproepen, zet jezelf ook aan het denken van wat je zelf gedaan zou hebben in die omstandigheden.
Alles wordt bekeken en geanalyseerd door de schrijfster vanuit vele gezichtspunten.
Hierdoor is en blijft het mogelijk een verband te zien en te begrijpen alvorens te snel oordelen over het goed of over het kwaad van iets of iemand.

Er zijn geen alleen maar overwinnaars en verliezers, geen helden of slachtoffers.
We zijn allen Mitläufer, bijstander, dader van iets wat we zelf hebben ervaren.

Het wegdenken of niet willen blijven herinneren aan deze verschrikkelijke jaren geeft juist de mogelijkheid om het democratische erfgoed te verkwanselen en in te ruilen voor populisme en soortgelijke stromingen. Moeten we dat willen?
De auteur geeft heel helder aan wat dergelijke omstandigheden met alle betrokkenen heeft gedaan en kan doen. Het maakt je eigen inzicht ook breder dan voorheen. De bestaande vooringenomen standpunten en aangenomen indrukken wegens beperkte inzichten en/of verhalen worden met dit boek opengetrokken en ververst.

Niet alleen in Duitsland, maar ook in Frankrijk (het Vichy Frankrijk), Engeland, Oostenrijk, Amerika, Italië en de Oostbloklanden worden belicht vanuit ervaringen van de politieke stromingen en ontwikkelingen. Leerzame kost voor met name in het onderwijs om onze recente geschiedenis te leren zien vanuit een breder en meer samenhangend perspectief. Terecht een aanrader voor jong en oud!