Reiken naar oneindigheid

In vrijwel alle religies gaat men ervan uit, dat de mens in contact kan komen met hetgeen de eindige, zintuiglijke ervaring overstijgt, God of het Al-Ene. Niet alleen de oosterse tradities, maar ook de westerse bieden vele voorbeelden van wat Jan Weima noemt religieuze ervaring. Daarnaast zien we tegenwoordig een toenemende belangstelling voor mystiek, waarbij men, eventueel met behulp van psychedelische middelen, streeft naar transcendentie. Religieuze, mystieke en psychedelische ervaringen worden echter nogal eens in één adem genoemd en het is de vraag of dit terecht is. Uitgaande van een cultuurpsychologische beschouwing en op basis van een diepgaande analyse van de verschillende begrippen komt de schrijver tot een duidelijke afbakening van het religieus ervaren. Hierbij blijkt dat dit terrein, dat met zoveel vaagheid lijkt te zijn omgeven, zich wel degelijk leent voor een wetenschappelijke benade- ring. Maar rationaliteit en empirie hebben niet het laatste woord. Het is de mens zelf die aan zijn symbolen al dan niet een betekenis kan verlenen, welke verwijst naar werkelijke transcendentie.

Het is een gemeenplaats geworden om te constateren dat onze westerse cultuur zich in een toestand van crisis bevindt. Cultuurpsychologen, sociologen en beoefenaars van andere mensof cultuurwetenschappen zijn het hierover vrijwel allen eens, al verschillen zij uiteraard naar de diagnose die zij stellen en naar de wegen die zij Wijzen om tot een ‘gezonde samenleving’ te geraken.

Dit betekent dat er over de aard van de crisis van onze beschaving weinig eenstemmigheid is. En bovendien: die tendenties die er in onze cultuur aanwezig zijn en die door sommigen volstrekt verwerpelijk worden geacht, worden door anderen positief geëvalueerd, terwijl uiteraard ook het omgekeerde het geval is. Ik geef hier één voorbeeld van de verschuivingen die zich de laatste decennia hebben voorgedaan op het terrein van de cultuurkritiek en in de waarderingen van diegenen die zich vanuit hun vakdiscipline met de cultuur hebben beziggehouden.

Ruim dertig jaar geleden, in 1950, verscheen van de hand van de socioloog David Riesman en een aantal andere auteurs het in die tijd opzienbarende boek The Lonely Crowd, een boek waarvan de titel ook thans nog zeer bekend is. In deze studie onderscheidt Riesman tussen een drietal persoonlijkheidstypen die gecorreleerd zijn met drie verschillende maatschappijstructuren en die hij aanduidt als ‘door de traditie bevaald’, ‘innerli'k -ericht’ en „op anderen gericht’. Vooral de twee laatstgenoemde (ren, de zogenaamde innerdirected en de other-directed mens, kr-:en in zijn analyse veel aandacht, omdat volgens de opvattingen van ' iesman onze samenleving zich in dit opzicht op een keerpunt bevindt.

Zeer in het kort omschreven kenmerkt de inner-dìrected mens zich hierdoor, dat hij zich richt naar een innerlijk ideaal, dat hij zijn koers laat bepalen door een innerli'k komsas, dat hi’ de normen voor zin handelen niet in de eerste plaats zoekt in zijn sociale omgeving, maar in zichzelf. Het kenmerk van de other-directed personen, zegt Riesman, is dat zij, voor wat hun gerichtheid op waarden betreft, ‘esriënteerd zin oe hun naaste om:evin:, op de collega’s met wie zij omgaan, op hun buren, op de leden van hun peergroups of op hun generatiegenoten. Het innerli'k is bi. hen vervangen door een radar-apparaat waarmee de omgeving wordt afgetast en waaraan de normen voor het handelen worden ontleend, De samenleving waarin de other-directed mens leeft, is een wel. vaartssamenleving met korte werktijden en veel vri e tijd. Materiele problemen wegen althans voor de meeste bevolkingsgroepen min. der zwaar dan de problemen die ontstaan in en door de communica. tie met de medemens. Dit wil niet zeggen dat in een welvaartssamenleving de armoede geheel is uitgebannen. Deze armoede bedreigt echter niet het concrete, fysieke bestaan; zij is eerder relatie-bedreigend dan levensbedreigend. Er is wél brood, maar er is niet altijd een vaatwasmachine. De vaatwasmachine wordt vooral belangrijk wanneer de buren, of andere relevante anderen, er een hebben. Vooral voor de zogenaamde other-directed mens lijkt zij daarom soms onontbeerlijk. Hoewel: diezelfde vaatwasmachine kan ook, en dit hangt af van iemands referentiegroep, in hoge mate gênant zijn, evenals bijvoorbeeld het bezit van een kleuren-t.v. Van Leent, die in zijn Sociale psychologie in drie dimensies aan de indeling van Riesman veel aandacht besteedt, karakteriseert de maatschappij waarin dit type mens naar voren komt onder andere als volgt (p. 1OSf): ’In deze samenleving hechten de ouders meer waarde aan het feit dat hun kind goed met zijn leeftijdgenoten overweg kan dan dat hij hun eigen idealen als super-ego incorporeert; vinden zij die met onderwijs en instructie in al hun vormen belast zijn, het belangrijker dat hun pupillen in onderlinge discussie een bepaald probleem kunnen overdenken, dan dat hun van bovenaf de oplossing gedicteerd wordt en als een definitieve les wordt meegegeven; besteedt men in bedrijven, kantoren, ziekenhuizen en overal waar het werk georganiseerd moet worden, meer aandacht aan de menselijke verhoudingen dan de innerlijk gerichte mens voor wenselijk houdt.’ En: _De door anderen bepaalde mens is minder _ambitieus voor zichzelf en ziet liever dat de gehele groep zich matigt, dan dat het uitblinkertje in de klas, de uitslover bij het werk, kórtom te man van ve topprestaties hef ideaal voor allen gaat vormen. Liever vertrouwt hij op de normen en waardering van hen, die qua leeftijd een gelijke positie in de maatschappij innemen, om als het ware collectief een keuze te doen. (...) Men houdt voeling met elkaar, toetst elkanders smaak en voorkeur en baseert zijn keuzen op grond van een solide, zij het misschien beperkte populariteit.” Het doel dat de other-directed persoon nastreeft, wisselt steeds met datgene wat door zijn referentiegroep wordt nagestreefd. Zijn aandacht is daarom zeer in het bijzonder gericht op de waarden en normen van deze groep waarmee hij voortdurend in contact tracht te