Fantoomgroei Waarom we steeds harder werken voor steeds minder

Ik heb het boek met veel plezier gelezen. Het legt in belangrijke mate de vinger op de zere plek. Iedereen in Nederland voelt al 20 jaar dat er iets mis is. Op papier worden we almaar rijker maar in de praktijk merken we dat dit niet werkelijk zo is. Onze vaders konden met één inkomen een huis kopen en een gezin onderhouden. Inmiddels kunnen veel gezinnen met twee inkomens dat al niet meer. Na 10 jaar van bezuinigingen en aanzienlijke belastingverhogingen, zijn de gezinshuishoudens terug op het niveau van 2008. In 12 jaar tijd zijn we dus niets opgeschoten, ondanks de stijging van het bruto nationaal product. Dat is de motor achter de populistische beweging, die inmiddels 25% van het electoraat beslaat. Deze beweging afschrijven als populistisch is aanmatigend, omdat deze mede het gevoel uitdrukt wat centraal staat in dit boek. Mensen hebben het gevoel dat ze een rad voor ogen wordt gedraaid en in veel opzichten is dat ook het geval. Daarin schuilt het belang van dit boek. Het stelt de vraag centraal die al 20 jaar, in vele vormen en gedaanten, in onze samenleving rondwaart: waarom worden we op papier steeds rijker, terwijl ons gevoel zegt dat het steeds moeilijker wordt om rond te komen?
Wat ik mis en waar in het boek onvoldoende op wordt ingegaan is waar die economische groei dan wel neerslaat. Als het verdwijnt bij de gezinshuishoudens, waar komt het dan neer? Er wordt kort gesproken over de beloning van topbestuurders. Die zijn echter met te weinig om echte invloed te hebben op de welvaart van de miljoenen gezinshuishoudens in Nederland. Ook wordt gesproken over de aandeelhouders van de grote ondernemingen in Nederland. Die aandeelhouders zijn echter, voor een belangrijk deel, institutionele beleggers zoals pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Daarachter gaan weer miljoenen verzekerden schuil. Op die manier zou de winst die de aandeelhouders ontvangen voor een belangrijk deel weer bij de gezinshuishoudens terecht moeten komen. Wie zijn de hamsteraars van onze welvaart dan wel? De superrijken? Buitenlandse mogendheden? Het boek geeft op deze vraag geen antwoord.
Waar het boek ook geen antwoord op geeft is de vraag welke invloed demografie heeft gehad op de ontwikkeling van de inkomens van de gezinshuishoudens in de achterliggende 30 jaar. Duidelijk is immers dat de bevolking in die periode veel ouder is geworden. Het aantal actieven is gedaald, het aantal inactieven is toegenomen. Moet daarin niet een belangrijk deel van de weggelekte welvaart worden gezocht? Deze twee onderwerpen lijken mij bij uitstek voer voor deel 2 van dit boek

Hoe kan het dat de winst van bedrijven voornamelijk de aandeelhouders ten goede komt en niet de werknemers? Waarom accepteren we dat de inkomensstijging al decennia stagneert? En wat kunnen we daaraan doen? Dat lees je in de smakelijk vertelde ‘ontdekkingstocht’ naar een nieuwe economie: Fantoomgroei van Sander Heijne en Hendrik Noten uit 2020.

De aanleiding voor dit boek is een rapport van RaboResearch uit 2018 waaruit blijkt dat sinds de 80er jaren de Nederlandse economie met tientallen procenten is gegroeid en de reële gezinsinkomens vrijwel niet. Hoe kan dat? En waarom accepteren we dit, vragen de twee auteurs zich af. In hun boek wordt de eerste vraag ondubbelzinnig beantwoord. De tweede vraag moeten we onszelf stellen.
‘Fantoomgroei is een groeicijfer in de krant, zonder enige positieve invloed op het dagelijks leven’, zo stellen de auteurs. Dit gegeven werken ze uit in 3 delen.

In het boek wordt veel gebruik gemaakt van het gedachtegoed van Mariana Mazzucato en Kate Raworth, twee economes die de afgelopen jaren behoorlijk aan de weg timmerden om onze gedachten over de economie te veranderen. Ken je hun werk al, dan zul je de toevoeging van de historie en huidige ontwikkelingen in Nederland bijzonder waardevol vinden. Het gaat nu niet over Thatcher en Reagan maar over Rutten en Lubbers. De voorstellen die de auteurs doen voor hun ‘nieuwe verhaal’ sluiten goed aan op de internationale discussie rond welvaart, bbp en ‘commonisme’. Daarbij zijn ze praktisch gemaakt, met wat voorbeelden van wat er in de wereld al gebeurt.

De auteurs zijn erin geslaagd een vlot leesbaar verhaal te schrijven wat ook heel persoonlijk is. Ze schrijven soms zo verontwaardigd dat je zelf ook boos wordt. De statistieken over bbp en inkomensgroei zijn geen cijferbrij maar worden duidelijk uitgelegd. Wat grafieken erbij, zoals in de video op de bijbehorende website, had het nog overzichtelijker gemaakt.
Het boek is goed gedocumenteerd, met verwijzingen naar een flink aantal boeken en websites. Ideaal voor de lezer die wèl wat meer wil weten over de ongelijke verdeling van productiestijging maar 1000 bladzijden Piketty wat te gek vindt worden.

De ontdekkingstocht van de auteurs is niet zozeer een expeditie in de jungle van Brazilië, eerder een stadswandeling in je eigen woonplaats, waar je achter de bekende straten en geliefde gebouwen, onbekende steegjes en nieuwe pleintjes aantreft.

De schrijvers zijn geen economen, zeggen ze (maar wel respectievelijk bestuurskundige en economisch onderzoeksjournalist, dus ze hebben ze zeker verstand van zaken), maar dit boek gaat ook niet over economie. Het gaat over welvaart en welzijn, en daar kunnen zij als burgers zich zeker mee bemoeien, vinden ze. En dat zouden wij ook (meer) moeten doen.

’Een must read boek voor iedereen die zich de laatste decennia, ondanks een groeiende economie, regelmatig afgevraagd heeft waarom zijn of haar inkomen ieder jaar achteruitgaat. En zich met de mooie woorden van Ollongren na Prinsjesdag: ”Iedereen gaat erop vooruit’. gerust laat stellen.
Het antwoord op deze vraag staat in het fabuleuze boek van Sander Heijne en Hendrik Noten.
Dit boek is een wake-up call om ons hard te maken en te voorkomen dat het prijskaartje van het coronavirus, ook deze keer bij de burger op het bordje wordt gelegd.
Heijne en Noten geven haarscherp aan dat de economische groei niet heeft geleid tot meer welvaart en welzijn voor de ‘gewone’ burgers. De vraag is, hoe kan dat?
De Nederlandse regering heeft tot in 2019 niet willen zien dat de lonen jarenlang achtergebleven zijn in vergelijking met de bedrijfswinsten.

‘Op een partijfestival van de VVD in de zomer van 2019 spreekt Mark Rutte de werkgevers op ongekend scherpe toon aan op het uitblijven van noemenswaardige loonsverhogingen. De winsten in de grote bedrijven klotsen tegen de plinten op’. Maar tot zijn eigen ontsteltenis blijkt werkend Nederland helemaal niet te profiteren van al die weelde. De premier spreekt over een ‘ongeschreven afspraak’ die in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog zou bestaan, dat ‘als het met de grote bedrijven goed gaat , het goed gaat met het personeel’.

Dit is maar één kant van de medaille. Wat te denken van het ongelijke belastingstelsel. De Nederlandse burgers zitten op een maximaal belastingtarief en buitenlandse bedrijven kunnen hier hun miljardenwinsten via het Nederlandse belastingparadijs buiten de belasting in hun eigen land houden.
De Grondwet stelt in artikel 20 dat ‘spreiding der welvaart…. voorwerp van zorg der overheid is. De regering en de Kamer lijken hiermee in strijd te handelen met de Grondwet.
Het neoliberalisme heeft niet het beste in de mens naar boven gehaald.
Laten we denken aan de wijze woorden van Ghandi: ‘Er is genoeg voor ieders behoefte, er is niet genoeg voor ieders hebzucht’.

In het dankwoord is er een woordje voor hoofdredacteur Sandra Wouters van de uitgeverij van het boek Atlas Contact: ‘’die ons heeft behoed voor alle zijpaden en afslagen die we geneigd zijn te bewandelen.’’ Wat mij had deze hoofdredacteur nog wel wat meer werk mogen doen. Wat worden we in het licht van dit boek wijzer van het feit dat Frans Rutten op zijn oude dag er vast was van overtuigd dat Jezus op een bepaalde dag terug zou keren op aarde? Niets, dus. Het lijkt alleen maar beschreven om aannemelijk te maken dat deze ooit invloedrijke man er ook goed naast kon zitten.
Ook het terughalen van gebeurtenissen van vóór de Tweede Wereldoorlog voegen maar weinig aan het verhaal toe en waar het eerste maar enkele pagina’s in beslag neemt, moet de lezer wel zo’n 35 pagina’s geschiedenis door worstelen. De schrijvers hebben het zelf ook wel door. Zo lees ik op pagina 150 ‘’Inmiddels dreigen we de grip op ons onderwerp te verliezen.’’ Tja, jongens. Nooit gehoord? ‘’Schrijven is schrappen, dus blijf bij de kern.
Want de vraagstelling is uitdagend. Als de Rabobank concludeert dat het besteedbaar inkomen van Nederlandse huishoudens sinds 1982 nauwelijks is gestegen, hoewel jaar op jaar de economie, uitgedrukt in het bruto binnenlands produkt (BBP) groeide, wekt dat de journalistieke nieuwsgierigheid op. We zien het overal. Met voor mij als meest schrijnende voorbeeld dat het voor jongeren -zonder hulp van ouders of iets dergelijks- nauwelijks nog mogelijk is om een eigen huis te kopen.
Pas tegen het eind van het boek begint er een antwoord te komen, want in dat BBP blijkt niet alleen de produktie van wapentuig te worden meegerekend ook speculatieve winsten van banken zitten er sinds begin jaren negentig in. De groei zit wel in de factor kapitaal maar niet meer in de factor arbeid.
De schrijvers vragen zich af of de economie wel jaar op jaar kán blijven groeien en denken dat het beter zou zijn als we helemaal niet meer dachten aan economische groei, zoals weergegeven wordt in het BBP.
Of de oplossing die de schrijvers voorstaan haalbaar is, kan je redetwisten. In ieder geval geloven ze er zelf in en een website (fantoomgroei.nl) is er inmiddels ook. Met een plaats 8 op de bestsellerlijst in de week dat ik het boek las, hebben ze voorlopig over belangstelling in ieder geval niet te klagen.

Het boek is mede door Covid19 precies op tijd. Al is het probleem van ons economisch fundament eerder geconstateerd in 2014:
‘’Het is tijd voor een nieuw verhaal op basis van een sterke overheid. Dat is niet hetzelfde als een grote overheid. Alleen een sterke overheid kan in samenspraak met burgers, instellingen en bedrijven het algemeen belang behartigen.’’ Dit is de mening van Roel Kuiper en ChristenUnie Senator tot 2018. Hij is oa voorzitter is geweest van het parlementair onderzoek van de senaat naar de grote privatiseringen van de afgelopen 30 jaar.

Ik moest hieraan denken toen ik dit interessante boek las van Heijne en Noten. De verzelfstandiging van publieke functies is een geloof in de vrije markt zonder beperkingen. De feiten laten vaak falen en zelden succes zien. Kuiper bedacht hier in 2014 een krachtige term voor: Privatiseringsverdriet. Hiermee aangevend dat de het publieke belang weer moet worden uitgevonden.

Want de overheid durft steeds minder verantwoordelijkheden te hebben. Het is niet meer naar de markt, maar naar de gemeenten door decentralisaties en bezuinigingen." Wat de effecten zullen zijn laat zich raden, al heeft Hugo de Jonge al aangeven tijdens Corina dat de overheid meer regie moet nemen. Een keerpunt?

Het boek leest als een trein, al had het beknopter gekund. Zo vind ik de speldenprikjes over Lubbers en Rutten over hun (RK) religie niet relevant. En de geschiedenis voor de WW-II is over mi overbodig.

Wat meer uitgediept had mogen worden is de mondiale context. Want het afbouwen van overheidsorganisaties is begonnen in Engeland (Thatcher) en Amerika (Reagan). De gevolgen zijn niet alleen zichtbaar in de inkomensongelijkheid. De gevolgen zijn ook desastreus gezien de deplorabele toestand van o.a. hun infrastructuur, gezondheidszorg en de armoede. Onder Trump is het al heftig verslechterd, onder Johnson in de UK zal het eveneens gebeuren. Wat ik eveneens mis is, zijn de gevolgen van de secularisatie. In Nederland is onder paars de marktwerking versneld, maar in Duitsland heeft de CDU altijd zijn in regering gezeten. Heeft dat een dempend effect gehad?

Hun voorstel om niet meer alleen met BNP te werken als maat voor de economie ben ik van harte mee eens. Hopelijk kan dit boek inspireren voor de politieke middenpartijen nu ze druk zijn met hun verkiezingsprogramma’s voor de verkiezingen van 2021. Dat ze een soort ideaal en een mogelijk oplossingsrichting bedenken die de populistische lieden zoals Baudet en Wilders nooit kunnen bieden.

Met veel plezier las ik het boek van het jonge tweetal dat met onbevangen verwondering de economische dynamiek nader is gaan onderzoeken. Alleen al de omslag van het boek is intrigerend. Hoewel een expliciete verwijzing ontbreekt, doet het direct denken aan Sisyphus. Hij heeft de dood en daarmee de goden voor de gek gehouden en is daarom veroordeeld tot de ergste straf die de goden konden bedenken; nutteloze en hopeloze arbeid. Hij moet een rots tegen een helling omhoog rollen, maar daar aangekomen rolt de rots weer naar beneden en begint alles weer opnieuw. Volgens Camus ligt de tragiek van dit lot in het feit dat Sisyphus zich ervan bewust is, maar staat hij er boven omdat hij deze absurde situatie veracht, ertegen in opstand komt en het noodlot omarmt. De arbeider van zijn tijd kent een situatie die vergelijkbaar is met die van Sisyphus. Als het aan Heijne en Noten ligt volgt ook uit onze bewustwording een opstand en een meer activistische opstelling tegen de absurde economie van vandaag.

De wijze waarop de heren de bewustwording bewerkstelligen liegt er niet om. Zij ontkrachten moeiteloos de mythe waarin wordt gesteld dat het met burgers beter gaat als het economisch ook beter gaat. Het tegendeel is het geval en onder aanvoering van goed gedocumenteerd empirisch materiaal onderbouwen zij hun stelling. De manier waarop ze dat doen is ronduit verfrissend. Het boek leest als het script van de voice-over van een documentaire en het betrekt de lezer actief bij wat er wordt gebracht. De materie zal voor mensen met een studie in de sociale wetenschappen niet volslagen nieuw zijn, maar het is werkelijk een verademing om op deze wijze eens een vurig betoog in plaats van een doorwrochte wetenschappelijke analyse te lezen. Het heeft een wat journalistieke stijl, maar dat doet nergens afbreuk aan de inhoud. Sterker nog, de analyse roept op diverse punten de herinnering op aan de analyse van Marx, tot aan de letterlijke verwijzing naar het communistisch manifest in een hoofdstuktitel aan toe. Deze analyse blijkt ook nu nog uiterst krachtig en actueel, ook al is dat in een andere gedaante dan in 1848. De auteurs benoemen het nergens op expliciet Marxistische wijze, maar zij laten toch min of meer langs historisch-materialistische weg zien dat vervreemding tussen arbeidsinzet en het beschikken over de opbrengst daarvan nog lang niet is verdwenen. Gelukkig roepen de heren niet op tot de proletarische revolutie, maar pleiten zij wel voor fundamentele veranderingen.

Zij wijzen op een andere opvatting over economie, wat veel meer een connotatie heeft met eerlijke en rechtvaardige verdeling van schaarse middelen en uiteraard de toekenning van de opbrengsten van arbeid. Daar ligt nadrukkelijk ook een rol voor de overheid, wat in feite samengaat met het maken van andere politieke keuzen, moed en wil. Wat daarbij komt is een ander verhaal. Dat kan ook, vanwege het simpele feit dat economie geen exacte wetenschap is en ook niet aan natuurwetten onderhevig is. Heijne en Noten voeren diverse voorbeelden aan van effectieve alternatieven en initiatieven. Hoe optimistisch en sympathiek ook, toch schuilt daarin wel een waaier aan problemen, of positief gezegd, uitdagingen. Kapitaal en politieke invloed hangen sterk samen. Belangen zullen niet zomaar worden opgegeven, zelfs niet met het vurigste beroep op gemeenschapszin en coöperatie. Collectieve actie zal ook hier de bekende paradox oproepen. Als de overheid of desnoods collectieven van burgers komen met een andere opvatting en invulling van de economie, dan zullen er ook maatregelen moeten komen om bijvoorbeeld kapitaalvlucht te voorkomen. Laten we nu echter de praktische implicaties even voor wat ze zijn. Wat nu telt is dat er een buitengewoon leesbaar boek is geproduceerd door een bevlogen duo, waarvan mijn hoop is dat het zijn weg zal vinden naar een zeer breed lezerspubliek.

De schrijvers zijn geen economen en verbazen zich over het 'achterblijven' van salarissen bij de toenemende economische groei.
Zij blijven hangen op het idee dat het onrechtvaardig is dat er geen 1:1 relatie is tussen de groei van de economie en het salaris van werknemers.
Ik adviseer het boek van Peter Hein Van Mulligen (Met ons gaat het goed) voor degene die nieuwsgierig is naar de nuance en uitleg van hetzelfde RABO-rapport dat de schrijvers van "Fantoomgroei" aan het denken zette. Hij maakt meer duidelijk wat er nog meer over te zeggen is en heeft daar minder woorden voor nodig.

Prachtig boek. Leest makkelijk maar desondanks vol met voetnoten en verwijzingen naar de bronnen. Aanrader om te lezen! Must read voor iedereen. het geeft een breder zicht op de achterliggende doelen van het neoliberalistisch beleid.

Het geeft een historische beschrijving van de situatie waarin we nu zitten. Dat verhaal begint voor de Eerste Wereldoorlog. Erg verhelderend en verbazend om te zien wat voor andere mentaliteit in de jaren 60 heerste en hoe dat heeft kunnen veranderen in de situatie nu.

Voor iedereen die het idee heeft dat het heel erg goed met Nederland gaat is dit een eye-opener denk ik. Het geeft feilloos aan waarom het idee dat het goed gaat met de economie nog niet betekent dat het goed gaat met de mensen in Nederland.

Jammer genoeg denk ik niet dat dit boek genoeg is om verandering teweeg te brengen maar misschien is het een stap. Lees dit boek!

Heijne en Noten zijn ware stilistische judoka's en maken regelmatig gebruik van de redeneringen en uitgangspunten van hun tegenstanders om die dan met heldere vragen, argumenten en onderbouwingen tegen de mat te werken. Het moge duidelijk zijn dat dit boek een scherpe inleiding is op de scheefgroei van welvaart in grote delen van de wereld. Maar het blijft een inleiding en heeft daarmee niet de ambitie om tot in het kleinste detail van het huidige systeem te treden.

Niettemin zijn er wat punten waar ik nog iets meer voorzichtigheid zou bepleiten.
Zo stellen Heijne en Noten dat populisme gevaarlijk is, omdat zulke politici de grote problemen nooit echt aanpakken en vaker zelfs nog groter maken door valse vijanden te creëren. Tegelijkertijd zouden lezers het boek kunnen dichtslaan met het idee dat bijvoorbeeld aandeelhouders simpelweg slecht zijn voor ondernemerschap, vanwege hun kortetermijnsperspectief. Nu zijn aandeelhouders zeer verschillend en zijn de meeste mensen indirect ook aandeelhouders via pensioenfondsen bijvoorbeeld. Zulke aandeelhouders zijn vaak wel geïnteresseerd in duurzaam investeren en bovendien is zogenaamd passief vermogensbeheer, gericht op de lange termijn, de afgelopen jaren enorm gegroeid (Eelke Heemskerk e.a.). Dus je moet er wel voor waken dat je niet zelf ook in een 'populistische' val trapt, ondanks de herhaalde waarschuwing dat de auteurs zeker niet tegen 'ondernemen' zijn.

Het slot van het boek leek me enigszins uit balans, want de auteurs vertellen ons dat veranderingen zeker niet uit de bureaucratie hoeven te komen, maar ontstaat 'in de rafelranden.' Vervolgens krijgen we een aantal pagina's met voorbeelden van mensen die elkaar in allerlei coöperaties vinden en ondersteunen. Je moet oppassen met het bejubelen van zulke initiatieven uit de burgermaatschappij waarbij de staat op de achtergrond blijft, want dat is koren op de molen van antistaatsdenken. Het grote verhaal van Heijne en Noten draait namelijk wel degelijk om het belang van de staat: die is cruciaal om de voorwaarden te creëren van zulke burgerinitiatieven en naar mijn mening zullen staten nodig blijven om ook degenen te ondersteunen die niet zo makkelijk 'participeren' en 'coöpereren'.

Een ander punt is dat de auteurs zich haast verontschuldigen het boek van objectieve journalistiek naar politiek activisme te hebben getrokken. Dat gaat natuurlijk volledig voorbij aan het feit dat je wel degelijk objectief én politiek geëngageerd kunt zijn (nog even los van de inherente politieke implicaties van onderzoeksmethoden). Waar Heijne en Noten voor moeten waken is dat ze door hun quasi-verontschuldiging de deur openzetten voor onterechte diskwalificaties van hun pleidooi. Het is dan belangrijk om naïeve opvattingen over objectiviteit te problematiseren.

Tot slot miste ik wat meer inbedding van het betoog. Heijne en Noten zijn immers niet de eersten die zich over deze problemen buigen.
Gezien hun verwijzing naar Merijn Oudenampsen vond ik het eigenlijk vreemd dat het grotere onderzoeksproject naar neoliberalisme, 'Market makers' (De zichtbare hand), met Ido de Haan, Naomi Woltring, Bram Mellink en Ewald Engelen niet in de voetnoten opduikt. Daarnaast leek Timothy Mitchell me ook relevant voor de vraag 'Wat is "de economie"?', net als Tomáš Sedláček (de morele betekenis van economie). Het werk van economisch historicus Bas van Bavel (hoe bouw je een goede samenleving op?) sluit nauw aan op het pleidooi van Heijne en Noten, maar hij heeft het ook niet tot de voetnoten gehaald.

Bruno Latour zou met zijn ideeën over een politiek die onze verwevenheid met niet-mensen recht doet, het parlement der dingen, stof tot verder nadenken kunnen hebben gegeven. Om maar iemand te noemen. Maar ondanks de grote reikwijdte van het boek blijft het natuurlijk in de eerste plaats een inleiding op een van onze grootste uitdagingen van het moment.

In historisch perspectief ziet het financiële ‘nu’ er ineens een stuk minder modern uit. Tijd voor veranderingen als we onze kinderen nog een prettige toekomst gunnen.