Onbegrepen Europa nieuw licht op een eeuwenoude tweedeling

Kun je met anderen samenwerken als je niets met elkaar gemeenschappelijks hebt, behalve - en alleen dat - de wéns om samen te werken? Bert Bakker gaat in Onbegrepen Europa volledig los op de grote verschillen tussen Europeanen: hoe anders Italianen en Denen tegen de wereld aankijken, hoe verschillend Grieken en Duitsers in het leven staan, wat Nederlanders wél en Fransen níet belangrijk vinden, et cetera.

In een lekker leesbaar tripje door de geschiedenis schetst Bakker hoe die verschillen ontstaan zijn. Belangrijk was bijvoorbeeld dat de Romeinen niet doordrongen tot Noord-Europa. 'Onze' streek - toen de rafelrand van de wereld, schrijft Bakker - bleef de Romeinse traditie van centraal gezag bespaard en kon mede daardoor in de loop van de middeleeuwen ruimte bieden aan de ontwikkeling van onafhankelijke stadstaten. Met handelaren, ambachtslieden, boeren met eigen land en niet te vergeten: autonome burgers. Tezamen vormden zij middenklassen. Intussen bleef in Zuid-Europa de feodale mentaliteit heersen, gekenmerkt door vooral tegenstellingen: edellieden versus horigen, grootgrondbezitters versus arbeiders, rijk versus arm, macht versus machteloosheid.

Op grond van dit verschil beschrijft Bakker twee maatschappijtypen: het neofeodale syteem en het middenklassesysteem. Economisch zien die systemen er verschillend uit, maar bovenal, zo benadrukt hij, gaat het om cultuur- en mentaliteitsverschillen. En het zijn vooral die verschillen die het Europeanen zo moeilijk maken met elkaar samen te werken, stelt hij. In ieder geval, zo luidt de niet onbelangrijke toevoeging, als er geen wederzijds begrip is voor die verschillen.

Onbegrepen Europa is ook een idealistisch boek, want uiteindelijk pleit Bakker voor meer van dat wederzijdse begrip. Daar is bovendien alle reden toe, zo schrijft hij, want het is niet vast te stellen of het ene systeem beter is dan het andere. "Dit boek wil niet oordelen over wat goed of beter is en voor wie."

Onbegrepen Europa lijkt mij een boek voor iedereen die het belangrijk vindt niet te veel ruzie te maken met zijn buren. Bert Bakker werpt een frisse blik op de geschiedenis. In meerdere opzichten doet zijn tweedeling denken aan bekende begrippenparen zoals universalisme versus particularisme. Maar de focus op 'de middenklasse' is prikkelend. Uiteraard is er van alles op aan te merken, en dat doet de auteur zelf ook. Geregeld geeft hij aan dat de verdeling Zuid versus Noord wel erg grof is, dat het om gemiddeldes gaat, dat er ook landen zijn waar de twee systemen in elkaar overvloeien (Groot-Brittannië) en dat de twee systemen ook te herkennen zijn bínnen landen zelf, zowel in Noord- als in Zuid-Europa. Allemaal prima, het doet niks af aan het idee. En dat is de moeite waard. Als je dit boek gelezen hebt, weet je dat Europa onbegrepen mag zijn, het is in ieder geval niet onbegrijpelijk.

Als er binnen de EU weer eens een politieke of monetaire crisis is, worden Noord- en Zuid-Europese landen steevast als tegenpolen voorgesteld en klinken er steeds weer dezelfde verklaringenvoor deze tweedeling. Het ligt aan het klimaat, of aan de godsdienst, of aan iets anders onbewijsbaars,

Bert Bakker maakt korte metten met deze mythen. In plaats daarvan stelt hij een dichotomie voor die berust op mentaliteit – een eigenschap die veel fundamenteler en stabieler is dan bijvoorbeeld cultuur. Dit is een van de verrassende en prikkelende observaties in het boek. De auteur maakt vervolgens onderscheid tussen de middenklassementaliteit en de (neo)feodale mentaliteit. Eerstgenoemde is zijns inziens kenmerkend voor Noord-Europa.

Deel I van het boek behelst dan ook een uitvoerig onderzoek naar ‘noordeuropeesheid’. Geografisch is die vooral gesitueerd in Nederland, Duitsland en de Scandinavische landen. Allerlei aspecten passeren de revue, zoals individualisme, geluksgevoel, aantal werkuren per jaar en gelijkheidsideologie (zo laat de auteur ons heerlijk huiveren bij zijn beschrijving van de extreem egalitaire Zweedse samenleving). Op overtuigende wijze wordt de ontstaansgeschiedenis van de noordelijke middenklassementaliteit beschreven. Die begint bij de Romeinen en voert via de Vikingen en Friezen naar het Hanzeverbond, dat de bakermat vormde van de autonome, ondernemende middenklasse.

In Deel II wordt dit middenklasseconcept verder uitgewerkt: historische variaties, tussenvormen, exclaves buiten Noord-Europa. Uiteraard beschrijft Bakker de verschillen met de neofeodale mentaliteit. Die had overigens wel wat beter invoelbaar gemaakt en geïllustreerd mogen worden, temeer omdat de auteur aan het eind van zijn betoog pleit voor meer onderling begrip, teneinde in het kader van een verenigd Europa een vreedzame coëxistentie tussen beide mentaliteiten mogelijk te maken.

"Onbegrepen Europa'' is geschreven in een toegankelijke parlando-stijl, die als keerzijde heeft dat argumenten soms wat impliciet blijven; niet iedere denkstap is goed te volgen. Ook de onderschriften bij de illustraties zijn niet altijd doelmatig. Hinderlijk bij het lezen zijn de geregeld voorkomende drukfouten.

Maar dit zijn bezwaren van ondergeschikt belang. "Onbegrepen Europa" biedt een meeslepend overzicht van de Europese geschiedenis, een originele en plausibele kijk op de verschillen tussen landen, en een behartigenswaardige moraal. Iedereen die geïnteresseerd is in Europese cultuur en politiek zou dit boek moeten lezen.

Dit boek geeft een geheel andere kijk op Europa dan over het algemeen gebruikelijk is. Geschiedkundig onderbouwde informatie geven de lezer nieuwe inzichten. Het boek is prettig leesbaar met tal van afwisselende voorbeelden over het betreffende onderwerp. Er wordt geen stelling genomen en draagt bij aan de eigen meningsvorming van de lezer. Ook voor de leek een goed (kerst-) cadeau en voor "Brussel" eigenlijk verplichte kost!

In ‘Onbegrepen Europa’ gaat Bert Bakker op zoek naar de grote verschillen tussen Europeanen. Deze zijn volgens hem niet religieus of klimatologisch maar worden veroorzaakt door de aan- of afwezigheid van een grote middenklasse. In een vlot geschreven stijl neemt hij ons mee in een reis door de geschiedenis, beginnend bij de romeinse tijd via de Vikingen en de opbloei van de Hanze steden tot het heden.
Bert Bakker beschrijft in zijn boek twee systemen namelijk het (neo)feodale en middenklasse systeem waar het vooral gaat om de culturele en mentaliteit verschillen tussen beide systemen. Het middenklasse systeem, met zijn handelaren, ambachtslieden en boeren met eigen land, is totaal verschillend met het (neo)feodale systeem. Vooral de verschillen in mentaliteit tussen beide systemen zijn zo sterk dat ze in de huidige tijd nog doorwerken.
Uiteindelijk doet Bert Bakker geen uitspraak over welk systeem beter is, Maar voor een beter begrip tussen noord en zuid Europa is dit boek zeker het lezen waard.

Een heldere kijk op de verschillen tussen Noord en Zuid in Europa. Genuanceerd. Ziet de af- of aanwezigheid van feodaliteit en de af- of aanwezigheid van een burgerij in de historie als de belangrijkste oorzaak. Aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de spanningen binnen de EU.